Πολεμώντας σαν αντάρτες μεταξύ ανταρτών

Το 1940 δεν ήταν όλοι οι Ιταλοί στρατιώτες που στάλθηκαν στην Ελλάδα φασίστες. Αυτό αποδείχτηκε όταν τους δόθηκε η δυνατότητα να επιλέξουν με ποιους θα πάνε και με ποιους θα σκοτωθούν. Αρκετοί τότε διάλεξαν τον δρόμο της αντίστασης. Μεταπήδησαν στο αντίπαλο στρατόπεδο και πολέμησαν τον φασισμό στα ίδια χαρακώματα πλάι στους αντάρτες.
Το 1940 δεν ήταν όλοι οι Ιταλοί στρατιώτες που στάλθηκαν στην Ελλάδα φασίστες. Αυτό αποδείχτηκε όταν τους δόθηκε η δυνατότητα να επιλέξουν με ποιους θα πάνε και με ποιους θα σκοτωθούν. Αρκετοί τότε διάλεξαν τον δρόμο της αντίστασης. Μεταπήδησαν στο αντίπαλο στρατόπεδο και πολέμησαν τον φασισμό στα ίδια χαρακώματα πλάι στους αντάρτες.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της ισχυρής Μεραρχίας Πινερόλο, που βρισκόταν κυρίως στη Θεσσαλία. Όταν κατέρρευσε ο Μουσολίνι και κυριάρχησαν οι συμμαχικές δυνάμεις, χιλιάδες στρατιώτες εκμεταλλεύτηκαν την εξέλιξη και κινήθηκαν ανεξάρτητα. Άφησαν τις βάσεις που είχαν καταλάβει στα ελληνικά χωριά και πόλεις και τάχθηκαν στο πλευρό του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.
Σημείο καμπής αποτέλεσε η συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τις συμμαχικές δυνάμεις στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943.
Σε φύλλο του "Ριζοσπάστη" το 2003 η Δώρα Μόσχου, ως μέλος τότε του Τμήματος Ιστορίας της Κ.Ε. του ΚΚΕ, σημειώνει ότι η συνθηκολόγηση βρήκε διχασμένες τις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις στην Ελλάδα.
"Οι φασίστες αξιωματικοί επεδίωξαν την παράδοσή τους στους παλιούς συμμάχους τους. Μεγάλη μερίδα όμως των απλών φαντάρων, αλλά και αρκετοί αξιωματικοί καριέρας που δεν είχαν σχέση με το καθεστώς, όχι μόνο δεν παραδόθηκαν στους Γερμανούς, αλλά και προσχώρησαν στις δυνάμεις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ".
Ανησυχώντας για τις εξελίξεις, η γερμανική ηγεσία έδωσε εντολή για άμεσο και μαζικό αφοπλισμό των Ιταλών στρατιωτών. Ισχυρές δυνάμεις της έσπευσαν στα κοινά μέτωπα, πολλά από τα οποία βρίσκονταν στην Ελλάδα, με στόχο να αποτρέψουν την κατάληξη ενός τεράστιου όγκου με όπλα σε αντίπαλα χέρια.

Η δύναμη της Μεραρχίας Πινερόλο

Η Μεραρχία Πινερόλο αποτελούνταν από μονάδες και τμήματα στρατοπεδευμένα σε όλες τις θεσσαλικές πόλεις, αλλά και σε Καστοριά και Γρεβενά. Διέθετε πεζικάριους, πολυβολητές, ολμιστές, λόχο κανονιών, λόχο Μηχανικού, τμήμα Υγειονομικού, μονάδες επιμελητείας, εννέα νοσοκομεία εκστρατείας, τμήματα τεθωρακισμένων αυτοκινήτων, Καραμπινερίας και Οικονομικής Αστυνομίας. Είχε ακόμη δύο συντάγματα Λογχοφόρων (τύπος ιππέων που μάχονταν με κύριο όπλο τη λόγχη), αλλά και τάγμα Μελανοχιτώνων (παραστρατιωτική οργάνωση που στήριζε τους φασίστες) στην Ελασσόνα και τον Τύρναβο.
Η συνολική δύναμη της Πινερόλο ήταν 14.000 άνδρες, αναφέρει ο αξιόπιστος ερευνητής Χαράλαμπος Αλεξάνδρου στο βιβλίο του "Μεραρχία Πινερόλο - Χρονικό της αντίστασης και του μαρτυρίου της" (εκδόσεις Gruppo D’ Arte), απ’ όπου αντλούμε αναλυτικές πληροφορίες.


Ο Άρης Βελουχιώτης συζητά φιλικά με αξιωματικούς του ιππικού της Αόστης, μετά τη συμφωνία της Πινερόλο με τους αντάρτες

Καρδίτσα, η πρώτη πόλη που απελευθερώθηκε

Η μοναδική θεσσαλική περιοχή όπου δεν υπήρχαν στρατεύματα της Πινερόλο ήταν αυτή του νομού Καρδίτσας. Η Καρδίτσα είχε εγκαταλειφθεί από τις 12 Μαρτίου του 1943 λόγω των συνεχών επιθέσεων των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Ο ραδιοφωνικός σταθμός του BBC στη μετάδοσή του τότε ανέφερε ήταν η "πρώτη πόλις της Ευρώπης που απελευθερώνεται από αντιστασιακές δυνάμεις". Στις 25 Μαρτίου απελευθερώθηκαν και τα Γρεβενά μετά από μάχη στη Σιάτιστα.
Όπως σημειώνει ο Χ. Αλεξάνδρου, η Μεραρχία Πινερόλο υπήρξε ο μοναδικός μεγάλος στρατιωτικός ιταλικός σχηματισμός που είτε προσχώρησε (ως μονάδες ή και μεμονωμένα άτομα) είτε συμφώνησε να συνεργαστεί συντεταγμένα με την ελληνική Εθνική Αντίσταση.
Το γεγονός επικυρώθηκε με το Πρωτόκολλο Συνεργασίας που συμφωνήθηκε το απόγευμα της 11ης Σεπτεμβρίου 1943 στην Πύλη Τρικάλων και ανακοινώθηκε την επομένη. Το πρωτόκολλο υπογράφτηκε από τους στρατηγούς Ινφάντε της Πινερόλο και Σαράφη του ΕΛΑΣ, τον Άρη και τον Σαμαρινιώτη του ΕΛΑΣ τον συνταγματάρχη Ραφτόπουλο του ΕΔΕΣ και τον επικεφαλής τότε της Αγγλικής Αποστολής αντισυνταγματάρχη Κρις Γούντχαουζ.
Υπήρξαν βέβαια και άλλοι Ιταλοί στρατιώτες και στρατιωτικά τμήματα ανά την Ελλάδα που εντάχθηκαν και στελέχωσαν τον ΕΛΑΣ, όπως στην Εύβοια. Στην πλευρά του ΕΛΑΣ πέρασαν ακόμη και Γερμανοί στρατιώτες. Αρκετές διαπιστωμένες περιπτώσεις Γερμανών που αυτομόλησαν αφορούν την περιοχή του Πηλίου.

Η προσχώρηση φρουρών στο Πήλιο

Από το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου του 1943 οι πληροφορίες για ενδεχόμενη συνθηκολόγηση των Ιταλών πολλαπλασιάστηκαν.
Σύμφωνα με την αναφορά του λοχαγού του ανεξάρτητου τάγματος Πηλίου Γ. Νικήτα, τα λεγόμενα του οποίου έχει μεταφέρει ο καπετάνιος Πέτρος Πηλιορείτης, "οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονταν από Ιταλούς αυτομόλους, αλλά φυσικά ήμασταν επιφυλακτικοί με την πηγή αυτή. Επίσης κυκλοφορούσαν διαδόσεις ότι μερικοί διοικητές ιταλικών στρατιωτικών μονάδων στην Ελλάδα είχαν έρθει σε επαφή με τη Βρετανική Αποστολή".
Αφού έγινε γνωστό τελικά ότι υπήρξε συνθηκολόγηση, ομάδες ανταρτών περικύκλωσαν το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου την ιταλική βάση στο Χορευτό. Η ιταλική φρουρά του Χορευτού ήταν η πιο ισχυρή με 300 περίπου οπλίτες, 7 αξιωματικούς και έναν ανθυπίατρο.
Στις 9.30 το πρωί άρχισαν οι διαπραγματεύσεις και δόθηκε γράμμα από τους αντάρτες στον διοικητή της ιταλικής φρουράς με τον αντάρτη Βασίλη Μπαρτζώκα. Στο γράμμα οι αντάρτες καλούσαν τους Ιταλούς να παραδοθούν: "Σύμφωνα με το διάγγελμα του στρατάρχη Μπαντόλιο, καλείστε να παραδώσετε στους αντάρτες της περιοχής τη φρουρά Χορευτού (...), διαφορετικά 4.000 αντάρτες, που σας έχουν περικυκλώσει, με έφοδο που θα διαταχθεί σε περίπτωση άρνησης, θα σας εξουδετερώσουν. Επιθυμούμε απάντηση εντός 2 ωρών".
Φυσικά, σημειώνει ο Χ. Αλεξάνδρου ο αριθμός των ανταρτών (4.000) ήταν εντελώς εξωπραγματικός. "Παρευρίσκονταν εκεί μόνο μερικές δεκάδες αντάρτες".
Μετά από σύσκεψη ο Ιταλός διοικητής ήρθε σε επαφή με τον Γ. Νικήτα, διοικητή των ανταρτών, και αποδέχτηκε τους όρους τους. Το μόνο που ζήτησε ήταν να επιτραπεί για μισή ώρα πριν από την παράδοση να ρίξουν οι στρατιώτες του βολές προς τη θάλασσα "για την τιμή των όπλων".
Το παράξενο αυτό αίτημα επιδέχεται και άλλης ερμηνείας από την αιτιολογία που έδωσε ο Ιταλός διοικητής. Πιθανώς οι Ιταλοί ήθελαν να δείξουν στους Ιταλούς στρατιώτες της φρουράς στα Χάνια που βρίσκονταν προς την κορυφή του Πηλίου ότι δεν παραδόθηκαν αμαχητί.
Η παράδοση των Ιταλών έφερε σημαντική ενίσχυση στο οπλοστάσιο των ανταρτών. Καταμετρήθηκαν 8 ορειβατικά πυροβόλα, 12 πολυβόλα, 50 οπλοπολυβόλα, όλμοι των 81 χιλ., αυτόματα, 400 τυφέκια, πολλά κιβώτια πυρομαχικών για ατομικά όπλα, ελαφρά και βαριά αυτόματα, καθώς και οβίδες πυροβολικού.
Στις 11 Σεπτεμβρίου παραδόθηκε και η φρουρά στην Επισκοπή, η οποία αριθμούσε περίπου 150 άνδρες. Είχε προηγηθεί η περικύκλωσή της από ανταρτική δύναμη με επικεφαλής τον Γιάννη Μενέμη. Οι αντάρτες ενισχύθηκαν με 4 πυροβόλα, 8 πολυβόλα, 180 τουφέκια, πολλά αυτόματα, 2 όλμους και πολλά πυρομαχικά, αναφέρει ο Γρηγόρης Ρέντης στο βιβλίο του "Το 54ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ" (1982).
Μάχη δόθηκε μόνο στην Αλικόπετρα, την οποία είχαν καταλάβει 300 Ιταλοί στρατιώτες στην πορεία τους από τα Χάνια στον Βόλο. Οι αντάρτες νίκησαν στη σύγκρουση, μετρώντας μικρές απώλειες και αποκομίζοντας σημαντικό οπλισμό.


Το ιππικό της Αόστης διασχίζει τη γέφυρα του Καλαμά

Όταν μαθεύτηκε η είδηση στον Βόλο

Η είδηση στον Βόλο μαθεύτηκε από το ραδιόφωνο και το στέλεχος του ΕΑΜ Μήτσο Κουτσαγγέλη, που είχε ως μοναδική απασχόληση τη συγκέντρωση και αξιοποίηση ειδήσεων και πληροφοριών, καθώς γνώριζε ξένες γλώσσες.
Την επόμενη ημέρα 9 Σεπτεμβρίου οι αντιστασιακές οργανώσεις κήρυξαν απεργία στα εργοστάσια και κάλεσαν σε συγκεντρώσεις - διαδηλώσεις με εορταστικό χαρακτήρα. Ο στόχος ήταν να παρασυρθούν και παρευρεθούν στη γιορτή οι Ιταλοί. "Στη διάρκεια της νύχτας ειδοποιούνται εκατοντάδες κάτοικοι για το γεγονός. Το πρωί, ημέρα Πέμπτη, ο Βόλος είναι απονεκρωμένος. Μαγαζιά, εργοστάσια, τα πάντα κλειστά. Όλος ο κόσμος ξεχύθηκε από νωρίς στους δρόμους με ένα επιχείρημα, το σύνθημα που δόθηκε από την ΕΑΜική οργάνωση: 'Δεν μας χωρίζει πλέον τίποτε με τον Ιταλικό λαό'" γράφει ο Χ. Αλεξάνδρου.
Η κίνηση απέδωσε. Οι Ιταλοί στρατιώτες άρχισαν να εκφράζουν ανοιχτά τα αισθήματά τους ενάντια στον πόλεμο. Δεν συνέβη το ίδιο όμως από την πλευρά των ανώτερων αξιωματικών, που αμφιταλαντεύονταν λόγω και της διαταγής του στρατηγού Κάρλο Βεκιαρέλι να μην υπάρξει "καμία συνεργασία με τους εξεγερμένους".
Η πολιορκία φιλίας που έχουν στήσει οι αντιστασιακοί σε συνεργασία με τους ντόπιους συνεχίστηκε. Ομάδες κοριτσιών και παιδιών, όπου συναντούσαν Ιταλούς, τους προσέφεραν λουλούδια και γλυκά. Οι ταβέρνες και τα ζαχαροπλαστεία προσέφεραν δωρεάν γλυκά, φαγητά και ποτά στους Ιταλούς. Στη γιορτή συμμετείχαν και οι λίγοι Γερμανοί.
Στις 11 Σεπτεμβρίου ο Ιταλός υποστράτηγος Τζιοβάνι Ντελ Τζούντιτσε συνελήφθη από αντάρτες στο Βελεστίνο στην προσπάθειά του να πάει από τον Βόλο στη Λάρισα και να συναντήσει τον Ινφάντε, ο οποίος ήδη βρισκόταν στα Τρίκαλα για διαπραγματεύσεις με τους αντάρτες. Η είδηση της αιχμαλωσίας του σφράγισε την οριστική διάλυση των ιταλικών σχηματισμών.
Παρέες - παρέες, οι Ιταλοί στρατιώτες ανηφόρισαν για το Πήλιο μαζί με τον οπλισμό τους. Οι αντιστασιακές οργανώσεις κατέβαλαν τεράστια προσπάθεια, στην οποία συμμετείχαν και μικρά παιδιά. Φυγάδευσαν από τις ιταλικές αποθήκες κάθε είδους οπλισμό, τρόφιμα, φάρμακα, ρουχισμό, υποδήματα κ.ά. για να τα διοχετεύσουν στο Πήλιο.

"Αρνήθηκε μόνο μια πυροβολαρχία, γιατί ειχε φασίστα διοικητή"

Ο Τζιοβάνι Τζιράουντι, επιζών της σφαγής των Ιταλών της Μεραρχίας Acqui από τους Γερμανούς στην Κεφαλλονιά, μέσα από μαρτυρίες στρατιωτών που συμπεριλαμβάνει στις μελέτες του αναδεικνύει τη διαφορετική στάση που κράτησαν οι απλοί στρατιώτες από τους ανωτέρους. Όπως του Μάριο Μπαούλε, που βρισκόταν σε λόχο εγκατεστημένο στα Πευκάκια, λόφο απέναντι στον Βόλο.
"Το βράδυ της 11ης Σεπτεμβρίου η Στρατιωτική Διοίκηση αρνήθηκε το σχέδιο των ανταρτών για συνεργασία. Ο λόχος μας μαζί με μια πυροβολαρχία αρνήθηκε τις διαταγές και, αφού συμφώνησε με τους Έλληνες κατευθύνθηκε προς το βουνό". "Μόνο μια πυροβολαρχία, που ο διοικητής της ήταν φασίστας, πήγε με τους Γερμανούς" αναφέρει ένας άλλος στρατιώτης, ο Σεβερίνο Κορόνα.
Στα Τέμπη το σκηνικό ήταν αντίστροφο. Μπροστάρης στη συνεργασία με τους αντάρτες ήταν ο διοικητής των δυνάμεων της Πινερόλο, Τζουζέπε Αμάτι, και όχι οι στρατιώτες. Ήταν γνωστός αντιφασίστας και μόλις δέχτηκε την πρόταση για προσχώρηση στον ΕΛΑΣ την αποδέχθηκε αμέσως, αλλά συνάντησε αντιστάσεις από στρατιώτες και αξιωματικούς του.
Τελικώς διέφυγε με 325 στρατιώτες και 17 αξιωματικούς από τις περιοχές του Ομολίου, του Στομίου και των Τεμπών. Όπως σημειώνει ο Χ. Αλεξάνδρου, παραιτούμενοι για πολλούς μήνες από τους βαθμούς τους "θα πολεμήσουν σαν αντάρτες μεταξύ ανταρτών, με ταπεινότητα και ανδρεία".

"Καλύτερα ένα όπλο σίγουρο, παρά ένας αβέβαιος μαχητής"

Ενδιαφέρον παρουσιάζει μία ακόμη μαρτυρία από την πλευρά των Ιταλών (Α. Μπαρτολίνι), που αναδεικνύει το ηθικό των ιταλικών μονάδων εκείνη την εποχή. "Στο Μαντούδι της Εύβοιας, από 600 ανθρώπους, μερικές δεκάδες προσφέρθηκαν για άμεση δράση ενάντια στους Γερμανούς. Οι υπόλοιποι προτίμησαν να καταθέσουν τα όπλα στο ΕΑΜ, που πολλές φορές προτιμούσε να έχει ένα όπλο σίγουρο παρά έναν αβέβαιο μαχητή".
"Με τον αφοπλισμό των Ιταλών", σημειώνει ο Χ. Αλεξάνδρου, "εξασφαλίζονται ο απαραίτητος οπλισμός και τα πολεμικά μέσα, όχι μόνο για τις δυνάμεις του 7ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Ευβοίας, που θα ιδρυθεί λίγο μετά, αλλά και για τα αντάρτικα τμήματα της Ρούμελης. Ενώ μέχρι τότε οι ένοπλες αντιστασιακές δυνάμεις της Εύβοιας αριθμούσαν μερικές δεκάδες άτομα, σύντομα δεκαπλασίασαν τον αριθμό τους".
Από την άλλη όμως, όπως παρατηρεί η Δώρα Μόσχου, η ένταξη των Ιταλών σε ΕΑΜ και ΕΛΑΣ οδήγησε ταυτόχρονα "στην ένταση των επιχειρήσεων από την πλευρά των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων".
Σε έκθεση του Γερμανού στρατηγού Αεροπορίας Βίλχελμ Σπάιντελ, στρατιωτικού διοικητή Ελλάδας, με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου του 1943, αναφέρεται χαρακτηριστικά:
"(...) Ο συμμοριτισμός δυναμώνει διαρκώς. Τον τελευταίο καιρό με την προσθήκη ιταλικών -εν μέρει βαριών- όπλων πήρε σημαντική ώθηση. Στρατιωτικά εκκαθαριστικά μέτρα εφαρμόζονται και πάλι σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, ιδιαίτερα στην Εύβοια, όπου οι συμμορίες συμμάχησαν εν μέρει με τους Ιταλούς. Στις μεγάλες πόλεις της Αθήνας και του Πειραιά ο κομμουνισμός θα μπορούσε να καταπολεμηθεί με επιτυχία μόνο αν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ισχυρότερες γερμανικές αστυνομικές δυνάμεις (...)".
Σύμφωνα με τον ερευνητή Χ. Αλεξάνδρου το πρώτο συμπέρασμα είναι ότι οι Ιταλοί στρατιώτες δεν είχαν καμία διάθεση πλέον για πόλεμο και δεύτερον ότι πολλοί τον θεωρούσαν άδικο. "Βρισκόμενοι τρία χρόνια σε μια ξένη χώρα, μακριά από την πατρίδα τους, με τον λαό της οποίας είχαν πολλά κοινά, σε έναν πόλεμο που τον θεωρούσαν άδικο, το μόνο που τους ενδιέφερε (και δίκαια) ήταν πώς να επιστρέψουν γρήγορα στην πατρίδα τους και στις οικογένειές τους". "Σ’ εκείνες τις συγκλονιστικές ημέρες, υπάρχουν αναρίθμητες μαρτυρίες Ιταλών να δείχνουν δακρυσμένοι φωτογραφίες αγαπημένων τους προσώπων στους Έλληνες".
Από τους 14.000 άνδρες της Πινερόλο, στους αντάρτες εντάχθηκαν περίπου 5.500. Οι υπόλοιποι είτε παραδόθηκαν στους Γερμανούς κατόπιν απόφασης των επικεφαλής είτε δεν πρόλαβαν να φτάσουν στα κρησφύγετα και τις έδρες των ανταρτών.

"Finita la guerra"

Συγκλονιστική είναι η ιστορία που κατεγράφη τα μεσάνυχτα της 11ης Σεπτεμβρίου στο Ομόλιο μετά τις διαπραγματεύσεις των δύο πλευρών για προσχώρηση των Ιταλών στο ελληνικό αντάρτικο. Σε αυτές παρενέβη ο διερμηνέας των Ιταλών Μιχάλης Τσουνάς, που προσέφερε κρυφά τις υπηρεσίες του στην Αντίσταση.
Γράφει ο Θεσσαλός δημοσιογράφος και αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, Λάζαρος Αρσενίου (πέθανε πέρυσι σε ηλικία 103 ετών): "Ο Τσουνάς οδηγεί τώρα τους Έλληνες στο ιταλικό οχυρό και αρχίζει να καλεί τους Ιταλούς να παραδοθούν. Οι εκκλήσεις τους καθώς και οι εκδηλώσεις εγκαρδιότητας αναστατώνουν τους Ιταλούς. Σε λίγο στα οχυρά, μεσ’ στο σκοτάδι, ξεσπούν γέλια και χαρές. Έλληνες και Ιταλοί συναδελφωμένοι ξεσπούν σε ιαχές: 'Finita la Guerra'. Οι Ιταλοί μαζί με τους αξιωματικούς, που στο μεταξύ είχαν γυρίσει, προσχωρούν στους αντάρτες. Οι κάτοικοι ρίχνονται και μεταφέρουν τα εφόδια των Ιταλών μακριά από το χωριό. Τα πυροβόλα σέρνονται με ζώα προς δασωμένο μέρος για απόκρυψη. Τα αετόπουλα σβήνουν κάθε ίχνος από τις ρόδες.https://left.gr

Η λίστα ιστολογίων μου