Πλατίνα: λάμπει, χωρίς να είναι χρυσός

Μικρό βιογραφικό για το στοιχείο πλατίνα. Κάθε Κυριακή «Το Βήμα» μας ταξιδεύει και σε μια άλλη γωνιά του περιοδικού πίνακα.

Βίος και πολιτεία

Οι ημέρες αυτές απαιτούσαν την παρουσίαση κάποιου στοιχείου με λάμψη. Και ποιο θα ήταν καταλληλότερο από την πλατίνα; Οχι μόνο είναι λαμπερό, οξειδώνεται ελάχιστα, είναι πολύτιμο και σπάνιο, αλλά θεωρείται και το καταλληλότερο για να συνοδεύει διαμάντια και ακριβούς μηχανισμούς ρολογιών.  Οταν το 1937 ο Γεώργιος Στ' στέφθηκε βασιλιάς, η σύζυγός του Ελισάβετ φόρεσε ένα στέμμα που είχε στην κορυφή του το μεγαλύτερο διαμάντι στον κόσμο, το Koh-i-Noor, και το μεταλλικό τμήμα του στέμματος ήταν φτιαγμένο από πλατίνα. Διότι ήδη από τις αρχές της δεκαετίας εκείνης οι ηγεμόνες των τάσεων στη μόδα είχαν αποφανθεί ότι τα διαμάντια δεν πλαισιώνονται με χρυσό, δεν τους ταιριάζει, είναι φθηνό γούστο. Και η περιβόητη Γουόλις Σίμσον, που για το χατίρι της ο Εδουάρδος Η' είχε χάσει τον θρόνο του, είχε πει πως τα χρυσά κοσμήματα πηγαίνουν στα τουίντ φορέματα της ημέρας αλλά για τα βραδινά το μόνο κατάλληλο μέταλλο ήταν η πλατίνα. Η Τζιν Χάρλοου με τον μέντορα και χρηματοδότη της Χάουαρντ Χιουζ είχε εμφανιστεί με πλατινένιο μαλλί στο έργο «Platinum Blonde» και ο Καρτιέ, που από το 1898 είχε εμφανίσει με επιτυχία τα ρολόγια χειρός, σβήνοντας την παράδοση των ρολογιών μόνο στην τσέπη του γιλέκου, εκείνη επίσης τη δεκαετία, επέβαλε σχεδόν ως συνοδευτικό του διαμαντιού, της λευκής πολύτιμης πέτρας, την πλατίνα. Μετά για το μέταλλο αυτό άρχισε η ανοδική πορεία.

Γιατί το είπαν έτσι

Plata στα ισπανικά σημαίνει άργυρος, ασήμι. Και platina είναι το υποκοριστικό. Οι ισπανοί κατακτητές της αμερικανικής ηπείρου δεν κατάλαβαν βέβαια ότι βρίσκονταν μπροστά σε κάποιο νέο στοιχείο, ενώ οι ιθαγενείς λαοί ως υλικό το ήξεραν 2.000 χρόνια πριν. Στους κύκλους πάντως των κοσμηματοπωλών και των ενεχυροδανειστών αποφεύγουν να ταυτίζουν την πλατίνα με τον «λευκόχρυσο». Διότι κατ' αυτούς ο λευκόχρυσος προέρχεται από τον χρυσό, το γνωστό μας κίτρινου χρώματος μέταλλο όταν είναι σε πρόσμειξη με διάφορα άλλα μέταλλα, όπως το παλλάδιο, που του δίνουν ένα ασημίζον χρώμα, παραπλήσιο με αυτό της καθαρής πλατίνας, που είναι πιο σκληρή, πιο σπάνια και φυσικά πιο ακριβή.

Αριθμοί κυκλοφορίας

Ατομικός αριθμός: 78

Ατομικό βάρος: 195,078

Σημείο τήξης: 1.772^oC

Σημείο ζέσης: 3.800^oC

Αριθμός ισοτόπων: 37

Είναι το τρίτο σε πυκνότητα μέταλλο μετά το όσμιο και το ιρίδιο.

Τι θέλει από τη ζωή μας;

Στο σώμα μας υπάρχει σε ελάχιστες ποσότητες και δεν παίζει βιολογικά κάποιον ρόλο. Γι' αυτό και χρησιμοποιείται στην κατασκευή εμφυτευμάτων. Την περασμένη Τρίτη μάθαμε για τη χειρουργική επέμβαση που έκανε οφθαλμίατρος στη Νέα Υόρκη σε μια κυρία· τοποθέτησε μια μικρή καρδιά από πλατίνα κάτω από τον κερατοειδή της, σε εμφανή θέση, ένα είδος κοσμήματος μέσα στο μάτι (!) δηλαδή, που εντυπωσίασε. Φυσικά, για την ανοησία της κατόχου και την απληστία του γιατρού. Αποδεικνύοντας πάντως ότι το μέταλλο αυτό είναι ανεκτό ακόμη και σε ευαίσθητα σημεία του ανθρώπινου σώματος.Ωστόσο κάποιοι που έρχονται σε συνεχή επαφή με χημικές ενώσεις οι οποίες έχουν βάση την πλατίνα μπορεί να παρουσιάσουν ένα είδος αλλεργικής αντίδρασης, η οποία είναι γνωστή στα ιατρικά χρονικά ως πλατίνωση, με συμπτώματα που θυμίζουν άσθμα.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες χρησιμοποιήθηκαν εμφυτεύματα σιλικόνης για το στήθος που η επεξεργασία τους σε κάποιο στάδιο περιελάμβανε και εξαχλωρικά άλατα της πλατίνας. Αυτό κατά την άποψη γιατρών που παρακολούθησαν περιπτώσεις ασθενών δημιουργεί προβλήματα οδηγώντας σε αυτοάνοσες αντιδράσεις και αδιαθεσίες. Μάλιστα έχει μάλιστα κατατεθεί αίτηση για να εξετάσουν ο Αμερικανικός Οργανισμός για τα Τρόφιμα και τα Φάρμακα (FDA) και το Ινστιτούτο Ιατρικής το θέμα (http://www.fda.gov/ohrms/dockets/dailys/00/oct00/102300/cp0001.pdf0).

Πόλεμος και ειρήνη

Το παλαιότερο εύρημα σχετικά με το μέταλλο αυτό μάς έρχεται από την αρχαία Αίγυπτο. Σε ένα φέρετρο που βρέθηκε σε ανασκαφές στην αιγυπτιακή Θήβα υπήρχε και ένα κουτί από πλατίνα με αφιέρωση, για τη θεά Shapenapit. Είναι αντικείμενο εξέτασης το πώς οι αρχαίοι λαοί στην Αίγυπτο και στην Αμερική κατεργάζονταν αυτό το μέταλλο όταν οι φωτιές που μπορούσαν να ανάβουν δεν έφθαναν στην υψηλή θερμοκρασία τήξης της πλατίνας.

Ο λοχαγός Don Antonio de Ulloa το 1735, ως μέλος της αποστολής που είχε υποστηρίξει η Γαλλική Ακαδημία Επιστημών, αποβιβάστηκε στον Παναμά, διέτρεξε όλη τη Νότια Αμερική, στην επιστροφή όμως το πλοίο έπεσε στα χέρια των Αγγλων και ο ίδιος έμεινε στην Αγγλία, όπου εκλέχθηκε μάλιστα μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας. Εκεί έγραψε ένα βιβλίο το 1748 στο οποίο ανέφερε ότι είδε πολλά χρυσωρυχεία, κυρίως στον ποταμό Pinto στην Κολομβία, εγκαταλελειμμένα εξαιτίας της πρόσμειξης του χρυσού με ένα άλλο μέταλλο που εμπόδιζε την κατεργασία του. Θεωρείται ότι ο Ulloa ανακάλυψε κατά έμμεσο τρόπο το στοιχείο αυτό. Οι ισπανοί κατακτητές που ενδιαφέρονταν κυρίως για χρυσάφι και ασήμι θεώρησαν την πλατίνα κάτι επιζήμιο σε σχέση με τον χρυσό και απαγόρευσαν την εξόρυξη.Σήμερα όμως υπολογίζεται ότι γύρω στο 20% των καταναλωτικών αγαθών που μας περιβάλλουν - και δεν εννοούμε μόνο τα κοσμήματα - έχουν χρησιμοποιηθεί σε κάποιο στάδιο της παραγωγής τους και ενώσεις με πλατίνα ή περιέχουν τελικά πλατίνα. Διυλιστήρια, εξατμίσεις αυτοκινήτων, καλώδια οπτικών ινών, σκληροί δίσκοι υπολογιστών, λιπάσματα, χρώματα, βηματοδότες, αντικαρκινικά φάρμακα. Σε αυτά όλα θα βρεις κάτι από το αρκετά πολύτιμο πλέον μέταλλο. Η ετήσια παραγωγή ανέρχεται σε περίπου 186 τόνους, υφίσταται όμως σημαντικές διακυμάνσεις ανάλογα με την παραγωγή αυτοκινήτων, όπου βρίσκεται αρκετή πλατίνα στους καταλύτες, ενώ τα συνολικά αποθέματα στη Γη υπολογίζονται σε 27.000 τόνους. Με τα τρία τέταρτα από αυτή την ποσότητα να βρίσκονται στον ύφαλο Merensky στη Νότια Αφρική.

Απορίες λογικές και μη

Τι σχέση έχει η πλατίνα με τον καρκίνο;

Το 1962 ένας φυσικός, ο Barnett Rosenberg, ξεκινώντας ένα νέο τμήμα ερευνών είχε παρατηρήσει ότι το σχήμα που έπαιρναν τα κύτταρα κατά τη μίτωση έμοιαζε με το σχήμα των δυναμικών γραμμών σε έναν μαγνήτη. Αρχισε να εφαρμόζει ηλεκτρικά πεδία σε καλλιέργειες Escherichia Coli και παρατήρησε ότι τα κύτταρα δεν διαιρούνταν πλέον αλλά αποκτούσαν ένα μακρόστενο σχήμα και αναπτυσσόταν τελικά ένα περίεργο πλέγμα. Για καιρό δεν ήξεραν πώς να εξηγήσουν την εμφάνιση του πλέγματος αυτού. Επειτα από πολλές δοκιμές κατάλαβαν ότι τα ηλεκτρόδια που δημιουργούσαν το πεδίο είχαν αντιδράσει με το χλώριο που περιέβαλλε την καλλιέργεια (παρ' ό,τι είχαν χρησιμοποιήσει πλατίνα για εμποδίσουν αυτή την αντίδραση) και είχε σχηματιστεί μια ένωση (χλωρίδιο του Peyrone) που μπορούσε να εμποδίσει τον ανεξέλεγκτο σχηματισμό νέων κυττάρων. Προχωρώντας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ενώσεις με πλατίνα πηγαίνουν σε σημεία του DNA του κυττάρου όπου βρίσκονται δύο γουανίνες. Αυτό καθιστά αδύνατη την αντιγραφή και μάλιστα ούτε τα «ένζυμα επισκευής» δεν μπορούν να διορθώσουν την κατάσταση. Ολη αυτή η ιστορία έδωσε τελικά μια σειρά αντικαρκινικά φάρμακα για τον καρκίνο των όρχεων, του μαστού και της κεφαλής, αλλά είναι αλήθεια ότι πρόκειται για πολύ δυνατές ενώσεις (cisplatin) με αρκετές παρενέργειες.

Αφού δεν μπορούσαν να λιώσουν την πλατίνα, πώς έφτιαχναν οι ιθαγενείς διάφορα αντικείμενα από αυτό τα υλικό;

Είχαν μια μέθοδο, η οποία υπάρχει ακόμη και σήμερα, και ονομάζεται στη σύγχρονη μεταλλουργία πυροσυσσωμάτωση. Θέρμαιναν βόλους πορώδους ακατέργαστου μεταλλεύματος σε όσο υψηλότερη θερμοκρασία μπορούσαν και με σφυρηλάτηση, αναμειγνύοντας και σκόνη χρυσού, κατάφερναν να δημιουργούν διάχυση και να παίρνουν ένα πιο συμπαγές υλικό κατάλληλο για την κατασκευή διαφόρων αντικειμένων.http://www.tovima.gr