Του Ευανθη Xατζηβασιλειου¨Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Αντίσταση εναντίον του φασισμού και του ναζισμού αποτέλεσε ένα πολύμορφο φαινόμενο σε όλη την Ευρώπη. Ετσι και στην Ελλάδα, πέραν των αντάρτικων σωμάτων, δράση ανέπτυξαν οι οργανώσεις δολιοφθορών και κατασκοπείας, καθώς και οι ομάδες της πολιτικής αντίστασης. Οι τελευταίες -ενεργές ιδιαίτερα στην Αθήνα- αποσκοπούσαν να διατηρήσουν υψηλό το αγωνιστικό φρόνημα του λαού, αλλά και να θέσουν ουσιαστικά εμπόδια στη δράση των κατοχικών αρχών. Η δράση τους χαρακτηρίστηκε από ένα διαρκές «κρυφτό» με τους κατακτητές: διανομή παράνομου Τύπου και προκηρύξεων, συλλογή πληροφοριών, εξορμήσεις για αναγραφή συνθημάτων μέσα στην πλήρη συσκότιση της νύχτας της κατεχόμενης Αθήνας. Κορυφαία στιγμή τους ήταν η ανατίναξη, στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, των γραφείων της δωσιλογικής Εθνικής Σοσιαλιστικής Πατριωτικής Οργανώσεως (ΕΣΠΟ) από τον Ουλαμό Καταστροφών της Πανελληνίου Ενώσεως Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ).Η ΠΕΑΝ ιδρύθηκε το φθινόπωρο του 1941, από τον Κώστα Περρίκο, απότακτο αξιωματικό της Πολεμικής Αεροπορίας, καθώς και τους Αθανάσιο Σκούρα, Ιωάννη Κατεβάτη, Διονύσιο Παπαβασιλόπουλο, Γεώργιο Αλεξιάδη. Οι αρχηγοί της προέρχονταν από το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Αν και διατήρησαν επίζηλα την οργανωτική αυτονομία της ΠΕΑΝ, οι ιδέες που εξέπεμψε η τελευταία (όπως και η «αδελφή» οργάνωση, η πρώτιστα φοιτητική Ιερή Ταξιαρχία) συνδέονταν με τον «ενωτισμό» του κανελλοπουλικού κύκλου: αντιφασιστικός και απελευθερωτικός αγώνας· αδιαπραγμάτευτη εμμονή στη δημοκρατική ιδέα· μετά τον πόλεμο και την ήττα του φασισμού, γενναία μεταρρύθμιση του αποστεωμένου πολιτικού συστήματος· αναμόρφωση της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της χώρας μέσω μιας αναπτυξιακής παρέμβασης στην οικονομία, της κατοχύρωσης ισότητας ευκαιριών για όλους τους πολίτες, της ανάδειξης της «νέας γενιάς». Εως το καλοκαίρι του 1942, η ΠΕΑΝ είχε προσελκύσει την υποστήριξη πολλών νέων ανθρώπων. Η παράνομη εφημερίδα της, η «Δόξα» είχε αναδειχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα αντιστασιακά έντυπα.
Ενοπλο τμήμα
Παράλληλα, ο Περρίκος συγκρότησε το ένοπλο σκέλος της οργάνωσης. Από τον Μάρτιο του 1942, μια ομάδα της ΠΕΑΝ είχε ξεκινήσει σαμποτάζ, κυρίως στο λιμάνι του Πειραιά. Ωστόσο, μια άλλη ομάδα, ο Ουλαμός Καταστροφών, επίσης υπό την ηγεσία του, στόχευσε τις δωσιλογικές οργανώσεις. Οι κυριότερες ήταν η Οργάνωσις Εθνικοσοσιαλιστικών Δυνάμεων Ελλάδος (ΟΕΔΕ) και η ΕΣΠΟ, υπό την ηγεσία του ιατρού Σπύρου Στεροδήμου, η οποία έδρευε στη γωνία Γλάδστωνος και Πατησίων. Η ΕΣΠΟ προσπαθούσε να μετεξελιχθεί σε ελληνικό εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα: σκόπευε να μεταφέρει εργάτες στη Γερμανία και να συγκροτήσει ελληνικά μαχητικά τμήματα για τον ναζιστικό αγώνα.
Ο Περρίκος εξασφάλισε εκρηκτικές ύλες από έργα οδοποιίας· η πηγή δεν ήταν οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, με τις οποίες η ΠΕΑΝ δεν διατηρούσε επαφή. Η πρώτη επιχείρηση του Ουλαμού Καταστροφών ήταν η ανατίναξη της Λέσχης Αξιωματικών του Υγειονομικού του γερμανικού στρατού, στη γωνία των οδών Πατησίων και Βασιλέως Ηρακλείου, στις 15 Αυγούστου 1942 -επέτειο του τορπιλισμού της «Ελλης»- από τους Αντώνη Μυτιληναίο, Ιωάννη Νικολόπουλο και Γ. Παπαγιάννη. Στις 22 Αυγούστου, Σάββατο βράδυ, έγινε η δεύτερη ανατίναξη, των γραφείων της ΟΕΔΕ, στην περιοχή της Ομόνοιας, από τους Μυτιληναίο, Παναγιώτη Μιχαηλίδη και Νίκο Μούρτο.
Στις 20 Σεπτεμβρίου 1942 ήρθε η σειρά της ΕΣΠΟ. Η επιχείρηση θα γινόταν Κυριακή πρωί, όταν συνεδρίαζε η ΕΣΠΟ, ώστε να αποφευχθεί ο θάνατος αθώων, αλλά και να προκληθούν θύματα μεταξύ των δωσιλόγων. Η βόμβα, δέκα οκάδες δυναμίτιδα, μεταφέρθηκε από το σπίτι της Ιουλίας Μπίμπα στο Κουκάκι ώς την πλατεία Κάνιγγος, από την ίδια και τον Μυτιληναίο, σε μια πάνινη τσάντα για ψώνια, σκεπασμένη με χόρτα. Στην επιχείρηση μετείχαν οι Περρίκος, Μυτιληναίος, Μπίμπα, Μούρτος, και οι φοιτητές Μιχαηλίδης (Χημείας), Σπύρος Γαλάτης (Νομικής), Νίκος Λάζαρης (Νομικής), Σπύρος Στανωτάς (ΑΣΟΕΕ). Η ανατίναξη έγινε στις 12 το μεσημέρι, και το κτίριο τυλίχτηκε στις φλόγες. Σκοτώθηκαν πολλά μέλη της ΕΣΠΟ, μεταξύ τους και ο αρχηγός της, Στεροδήμος.
Μείζονα αποτελέσματα
Η καταστροφή υπήρξε ολοκληρωτική, και ποτέ πια οι προδότες συνήλθαν από το πλήγμα. Ηταν το τέλος των προσπαθειών για δημιουργία ενός ελληνικού ναζιστικού κινήματος, και επομένως η ενέργεια της ΠΕΑΝ προκάλεσε μείζονα πολιτικά και κοινωνικά αποτελέσματα στην Ελλάδα της Κατοχής. Το ηθικό του χειμαζόμενου λαού τονώθηκε· οι συμμαχικοί ραδιοσταθμοί ύμνησαν την επιχείρηση, που άλλωστε αποτελούσε το μεγαλύτερο έως τότε σαμποτάζ σε πόλη της κατεχόμενης Ευρώπης. Μόνη παραφωνία, η αποκήρυξη του σαμποτάζ από το ΕΑΜ, που το χαρακτήρισε ως «προβοκάτσια της Γκεστάπο», ενώ αποκάλεσε την ΠΕΑΝ «αντεθνική οργάνωση». Φαίνεται ότι το ΕΑΜ ενοχλήθηκε από την πιθανή εμφάνιση ενός εναλλακτικού πόλου στην αθηναϊκή Αντίσταση.
Ο ηρωικός θάνατος του Περρίκου, ένα παράδειγμα για τον αγώνα
Η ίδια η ΠΕΑΝ πλήρωσε ακριβά τον θρίαμβο της ανατίναξης της ΕΣΠΟ. Ο Περρίκος και πολλά στελέχη της οργάνωσης συνελήφθησαν από τους Γερμανούς τον Νοέμβριο. Τέσσερις εκτελέστηκαν στις αρχές Ιανουαρίου 1943 - Σκούρας, Κατεβάτης, Δημήτρης Λόης και Διονύσιος Παπαδόπουλος ενώ η Μπίμπα, εκτελέστηκε αργότερα με πέλεκυ. Ο ίδιος ο Περρίκος τουφεκίστηκε ξημερώματα της 4ης Φεβρουαρίου 1943. Γνωρίζουμε ότι, πριν από την εκτέλεση, ο Περρίκος στράφηκε προς τους Γερμανούς αξιωματικούς που διοικούσαν το απόσπασμα και τους είπε: «Είμαι Ελλην αξιωματικός, έκαμα το καθήκον μου». Εκείνοι χαιρέτισαν στρατιωτικά και έδωσαν την εντολή για πυρ.
Εξίσου συγκλονιστικές είναι οι επιστολές του Περρίκου, μέσα από το κελί του, προς την οικογένειά του. Στη στάση του εμπρός στον θάνατο, όπως αυτή προκύπτει μέσα από τις επιστολές, υπάρχουν πολλά αξιομνημόνευτα στοιχεία. Η αγάπη και η αφοσίωση στη σκλαβωμένη πατρίδα. Η εμμονή στα πανανθρώπινα ιδανικά της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της αξιοκρατίας, της διεθνούς συνεργασίας. Η αγωνία του ώστε να προσφέρει στους «στρατιώτες» του -στην ΠΕΑΝ- αλλά και σε όλο τον ελληνικό λαό, ένα θάνατο ηρωικό, ένα παράδειγμα για τον υπέρτατο αγώνα που θα συνεχιζόταν και μετά τον δικό του χαμό. Παράλληλα, όμως, η ετοιμότητά του να συγχωρήσει τους εκτελεστές του. Και βέβαια, η εκπληκτική διατύπωση της ελπίδας του ότι θα ερχόταν η ώρα που τα εμπόλεμα ευρωπαϊκά έθνη του 1943 -και αυτή η Γερμανία- θα αναζητούσαν μια νέα αρχή στην ιδέα της ενωμένης Ευρώπης. Και όλα αυτά, δοσμένα μέσα από την απελπισμένη αγάπη του για την οικογένεια που έχανε, για τη σύζυγο που άφηνε, για τα παιδιά του που δεν θα έβλεπε να μεγαλώνουν. Μετά τον θάνατό του, η ΠΕΑΝ αναδιοργανώθηκε υπό την ηγεσία του Γ. Αλεξιάδη και συνέχισε τη δράση της έως και μετά την Απελευθέρωση.Γωνία Γλάδστωνος και Πατησίων, υπάρχει σήμερα το μοναδικό μνημείο της ΠΕΑΝ, που δημιουργήθηκε επί δημαρχίας Μ. Εβερτ. Είναι αμφίβολο εάν η πλειοψηφία των βιαστικών περαστικών γνωρίζει τι αποδίδει. Αλλά, έτσι κι αλλιώς, λέξεις όπως «άθλος», «ηρωισμός», «ηθικό μεγαλείο», τετριμμένες από την υπερβολική χρήση, δεν αρκούν για να αποδώσουν επαρκώς το γεγονός και τον συμβολισμό του. Πιο εύγλωττη, η αναφορά ενός μεγάλου πνευματικού ανθρώπου, της Ιωάννας Τσάτσου, που κατέγραψε στο ημερολόγιό της τις ώρες εκείνες της οδύνης, αλλά και του αγώνα και της ελπίδας: «Είναι από τα καλύτερα παλληκάρια μας. Ο αεροπόρος Κώστας Περρίκος, αρχηγός της ΠΕΑΝ και οι φίλοι του […] φύλακες της τιμής μας, αφού δεν έχομε πια γη».
Από το κελί των μελλοθάνατων
Αγαπημένο μου παιδί, Μίμη μου:
Ο πατέρας σου έπεσε για τη λευτεριά της πατρίδας μας. Εφυγε απ' τον κόσμο με την ικανοποίηση πως αν δεν έκαμε το χρέος του όπως έπρεπε, πάντως το έκαμε όσο μπορούσε. Το χρέος αυτό δεν τελειώνει ποτέ. Αν ζούσε θα εξακολουθούσε τις προσπάθειές του και κατά την περίοδο της ειρήνης. Τον ρόλο αυτό επεφύλαξε η Μοίρα για σένα. Δούλεψε για να σταματήσουν οι πόλεμοι, να ευημερήσουν όλοι οι άνθρωποι, να ενωθούν τα κράτη της Ευρώπης, να ειρηνεύση και να ευτυχίση ο κόσμος. Δούλεψε για να καταργηθούν οι τεχνητοί φραγμοί που παρεμποδίζουν και σε άπειρες περιπτώσεις ματαιώνουν την πρόοδο των αξίων. Δούλεψε για την επικράτηση της Δημοκρατίας. Αφιέρωσε τη ζωή σου στην Ελλάδα και στην ανθρωπότητα.
Κ. Περρίκος προς Δημήτρη Περρίκο, Φυλακαί Αβέρωφ, κελί 12,
23 Ιανουαρίου 1943, Αρχείο Κ. Περρίκου, στην κατοχή της οικογένειας Περρίκου.
Μαρία μου:
Μου μένουν ακόμη λίγα λεπτά ζωής. Και στις τελευταίες μου στιγμές θα σ' αγαπώ και θα σε θυμάμαι. Φίλησέ μου τ' αγγελούδια μας. Οι φίλοι μου ας κάμουν το χρέος τους. Πεθαίνω για την Ελλάδα και θυμάμαι την τελευταία στροφή του ύμνου του Μιστράλ: «Κι αν πρέπει να πεθάνουμε για την Ελλάδα, τι θεία δάφνη, μια φορά κανείς πεθαίνει».Εγκαταλείπω τον κόσμο χωρίς μίση και κακίες. Αγωνίσθηκα για την πατρίδα μου. Για την δική τους πατρίδα αγωνίζονται κι' εκείνοι οι οποίοι με καταδίκασαν. Θα ήθελα το αίμα μου να μην μας χωρίση αλλά να μας ενώση στο μέλλον με τους σημερινούς αντιπάλους.
Κ. Περρίκος προς Μαρία
Περρίκου, Φυλακαί Αβέρωφ, κελί 12, 4 Φεβρουαρίου 1943, ώρα 5.20΄ π.μ., Αρχείο Κ. Περρίκου.
* Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.http://tvxs.g
