Στις εξετάσεις τού μαθήματος «Κοινωνιολογία των Κοινωνικών Κινημάτων» του Τμήματος Κοινωνιολογίας τού Πανεπιστημίου Αιγαίου, στις 11/02/2011, μια εκ των ερωτήσεων που τέθηκαν ήταν η εξής: Η απεργία πείνας των 300 μεταναστών -που ξεκίνησε στη Νομική σχολή των Αθηνών περίπου πριν από δύο εβδομάδες και συνεχίζεται σε άλλο κτίριο- ανέδειξε στην Ελλάδα και το εξωτερικό κινήσεις και δίκτυα αλληλεγγύης σε μετανάστες που συνήθως αποκαλούμε «κίνημα υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Πρόκειται πράγματι για κίνημα; Τεκμηριώστε την απάντησή σας με επιστημονικά κριτήρια.Το 85% των φοιτητών/-τριών υποστήριξε ότι πρόκειται για κίνημα ή μορφή κινήματος, το 8% απάντησε ότι δεν πρόκειται για κοινωνικό κίνημα, ενώ το 7% είτε δεν απάντησε καθόλου στην ερώτηση είτε δεν πήρε σαφή θέση. Να σημειωθεί ότι η βαθμολόγηση δεν έγινε βάσει του αν θεωρείται κίνημα ή όχι, αλλά βάσει των κριτηρίων επιχειρηματολογίας της κάθε απάντησης.Σε γενικές γραμμές, και αθροίζοντας κάποιες απαντήσεις, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι φοιτητές/-τριες βλέπουν τη δράση των 300 ως μορφή κινήματος ή κίνημα, παγκόσμιο, ενίοτε διακρίνουν μεταξύ των ίδιων των μεταναστών και των αλληλέγγυων ως δύο διαφορετικές μορφές που διαπλέκονται. Επιπλέον, θεωρούν ότι το κίνημα έχει δικτυακή οργανωτική μορφή και όχι κάποια αυστηρά ιεραρχική. Βέβαια, κάποια γραπτά εστιάζουν στον πυρήνα τού κινήματος (στους 300 και στην Πρωτοβουλία Αλληλεγγύης) και βλέπουν ιεραρχικές σχέσεις. Κάποια άλλα εστιάζουν στον τρόπο που οργανώθηκε ο ερχομός των μεταναστών και κάνουν λόγο για προσχεδιασμένη δράση και καταμερισμό εργασίας μέσα στο κίνημα. Οι φοιτητές/-τριες που υποστήριξαν ότι δεν πρόκειται για κίνημα, γενικά, βλέπουν «μια μειοψηφία που προσπαθεί να εκβιάσει το κράτος και τους πολίτες» ή μια ανολοκλήρωτη ακόμη δράση, δεδομένου ότι δεν είναι πολυάριθμη.Παραθέτουμε κάποιες από τις απαντήσεις φοιτητών/-τριών που δέχθηκαν να δημοσιευθούν ανώνυμα τα γραπτά τους. Για την ακρίβεια, παραθέτουμε μία από τις πιο ολοκληρωμένες απαντήσεις, δεδομένου ότι τα επιστημονικά επιχειρήματα των περισσοτέρων απαντήσεων αναπτύχθηκαν κυρίως εντός του ίδιου θεωρητικού πλαισίου. Επιπλέον, παραθέτουμε και αποσπάσματα από άλλα γραπτά που θέτουν και κάποιες άλλες διαστάσεις τού θέματος που δεν τις καλύπτει η πρώτη απάντηση.
Απάντηση (Α)
Για να εντοπίσουμε αν η συγκεκριμένη δράση μπορεί να είναι κοινωνικό κίνημα, οφείλουμε αρχικά να δώσουμε έναν ορισμό για τα κοινωνικά κινήματα. […] Θα καταλήγαμε στον εξής: Τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα αποτελούν μορφές συλλογικής δικτυακής δράσης που διαμέσου της σύγκρουσης προσδοκούν στην αλλαγή μιας κυρίαρχης πραγματικότητας, μέσω μιας συλλογικής ταυτότητας που τους δίνει τους πόρους να κινητοποιηθούν.Παράλληλα, θα ήθελα να εξετάσουμε και τις τέσσερις προϋποθέσεις που θέτει ο Touraine για την ανάπτυξη κοινωνικών κινημάτων. Αυτές επιγραμματικά είναι: (α) ο αγώνας να γίνεται στο όνομα ενός πληθυσμού, (β) αυτός ο αγώνας πρέπει να είναι οργανωμένος, (γ) το κίνημα οφείλει να εντοπίσει τον αντίπαλό του και (δ) ο αγώνας να μην διεκδικεί τα αιτήματά του μόνο για τους δρώντες του κινήματος, αλλά για ένα ευρύτερο σύνολο.Τέλος, θα ήθελα να παρατηρήσουμε την ανάπτυξη των λογικών διαμαρτυρίας από την Della Porta και τον Diani. Σύμφωνα λοιπόν μ’ αυτήν τη θεωρία, υπάρχουν τρεις λογικές διαμαρτυρίας. Η πρώτη είναι η λογική των αριθμών. Αυτή προσκρούει στη φιλοσοφία της αντιπροσωπευτικής και πλειοψηφικής δημοκρατίας και επιδιώκει την τοποθέτηση ενός αιτήματος στην κεντρική εξουσία με καλύτερους αριθμητικούς όρους, αφού στόχος είναι η κινητοποίηση περισσότερων ατόμων. Η δεύτερη λογική διαμαρτυρίας είναι η λογική της ζημίας. Το κίνημα επιδιώκει με οποιοδήποτε μέσον την επίτευξη ζημιάς στον αντίπαλο. Τέλος, κάνουν λόγο για τη λογική της διαμαρτυρίας. Σύμφωνα μ’ αυτήν, οι δρώντες ενός κινήματος προσπαθούν να πείσουν την κοινή γνώμη για το δίκιο τού αγώνα τους, ρισκάροντας ένα πολυτιμότερο αγαθό απ’ αυτό που διεκδικούν.Ξεκινώντας την ανάλυσή μας από τις τελευταίες θεωρίες που αναφέραμε προς αυτές που αναφέρθηκαν στην αρχή, οφείλουμε να παρατηρήσουμε (άσχετα από το αν δεχθούμε ότι η απεργία πείνας είναι κίνημα) ότι η λογική διαμαρτυρίας που ακολουθούν οι μετανάστες σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη είναι αυτή της μαρτυρίας. Ρισκάρουν την ίδια τους τη ζωή για να διεκδικήσουν νομιμοποίηση. Αναγνωρίζοντας ή όχι, λοιπόν, την απεργία ως κίνημα, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι αυτή η κίνηση είναι δίχως αμφιβολία μια συλλογική δράση. Μια συλλογική δράση που περιέχει αλληλεγγύη ανάμεσα στους δρώντες και ταυτόχρονα οδηγεί σε σύγκρουση. Επομένως, παρατηρούμε ότι η εν λόγω απεργία όχι μόνο αποτελεί συλλογική δράση στα πλαίσια του ορισμού τού Melucci, αλλά επεκτείνοντας τη θεωρία του βλέπουμε ότι μεταξύ των δρώντων υπάρχει αλληλεγγύη από ομοιότητα (ανάμεσα στους μετανάστες) και αλληλεγγύη από διαφορά (ανάμεσα στους μετανάστες και στην Πρωτοβουλία Αλληλεγγύης, στο Φόρουμ Μεταναστών Κρήτης -ΦΜΚ- κ.ο.κ.)Έχοντας αναγνωρίσει, λοιπόν, ότι η απεργία αποτελεί μια συλλογική δράση, περνάμε να εξετάσουμε αν ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις που έθεσε ο Touraine για την ανάπτυξη ενός κινήματος. Η πρώτη είναι ότι ο αγώνας γίνεται στο όνομα ενός πληθυσμού. Πράγματι, οι 300 μετανάστες δεν διεκδικούν μονιμοποίηση μόνο για τους ίδιους, αλλά για όλους τους όμοιούς τους […]. Η δεύτερη προϋπόθεση του Touraine φαίνεται και αυτή να ισχύει. Στο βαθμό τουλάχιστον που οι ίδιοι οι μετανάστες είχαν έρθει σε επαφή με το ΦΜΚ, ταξίδεψαν όλοι μαζί, υπήρξε στήριξη από άλλες συλλογικότητες, ο σύλλογος φοιτητών της Νομικής πήρε απόφαση να εγκατασταθούν οι μετανάστες στο κτίριο. Η μόνη αμφισβήτηση που μπορεί να δεχθεί αυτή η υπόθεση είναι ότι οι μετανάστες άλλαξαν κτίριο για να συνεχίσουν τη δράση τους. Ένα γεγονός μη προσχεδιασμένο που, όμως, τέθηκε εκβιαστικά από την κυβέρνηση και διάφορους ακόλουθους της εξουσίας με θέμα το άσυλο. Στο πλαίσιο αυτό, δεν μπορούμε να κρίνουμε ξεκάθαρα τη δράση, αλλά μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η επίθεση που δέχθηκε η απεργία διευκρίνισε τους αντιπάλους και τους συμμάχους των μεταναστών. Έτσι, ικανοποιείται και η τρίτη προϋπόθεση.Τέλος, η τέταρτη προϋπόθεση ίσως είναι πιο δύσκολο να κριθεί. Είδαμε πριν ότι οι 300 διεκδικούν νομιμοποίηση για όλους τους μετανάστες, η δράση δηλαδή αφορά μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αφού το κίνημα της μετανάστευσης αναπτύσσεται αναγκαστικά σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς δεν μπορεί να λυθεί στο πλαίσιο του έθνους-κράτους, αγωνίζεται και για τα δικαιώματα των μεταναστών στις υπόλοιπες χώρες. Επομένως, η ικανοποίηση της τέταρτης συνθήκης προϋποθέτει από όλες τις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες που δεν είναι αντίπαλοι του κινήματος να αναγνωρίσουν ότι έχουν πιο πολλά κοινά -παρά διαφορές- με τους μετανάστες.Έτσι, λοιπόν, αν εξαιρέσουμε την τέταρτη προϋπόθεση (η οποία ναι μεν ικανοποιείται, αλλά υπό προϋποθέσεις), μπορούμε να πούμε ξεκάθαρα ότι η απεργία πείνας αποτελεί κοινωνικό κίνημα. Ας το επιβεβαιώσουμε, όμως, με τον αρχικό ορισμό μας. Το πρώτο στοιχείο είναι η δικτυακότητα. Χωρίς αμφιβολία, η οργάνωση της απεργίας είτε έγινε από κάποια οργάνωση κινήματος είτε από τους μετανάστες ατομικά, είναι ένδειξη ύπαρξής της. Δεύτερο στοιχείο είναι ότι επιδιώκουν την αλλαγή μιας κυρίαρχης κατάστασης. Όντως, οι απεργοί δεν διεκδικούν την εξουσία, αλλά την νομιμοποίησή τους, δηλαδή την αλλαγή τού υπάρχοντος νόμου. Η σύγκρουση που παρατηρείται εδώ είναι περισσότερο συμβολική και εκφράζεται με τη λογική της μαρτυρίας. Τέλος, υπάρχει ανάμεσα στους δρώντες μια συλλογική ταυτότητα η οποία τους διευκολύνει να αναστοχαστούν επί του εαυτού τους, να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή τα επιτεύγματά τους. Η συλλογική ταυτότητα είναι αυτή που τους βοηθάει, ειδικά σε μια διαδικασία απεργίας πείνας, να παράξουν «πόρους» έτσι ώστε να συνεχίσουν την απεργία.Σύμφωνα με τις θεωρίες που αναπτύξαμε, καταλήγουμε στο γεγονός ότι η απεργία πείνας των 300 μεταναστών αποτελεί μορφή κινήματος.
Απόσπασμα από απάντηση (Β)
Τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα συνιστούν δικτυακές μορφές κοινωνικής δράσης, που διαμέσου της σύγκρουσης τείνουν στη μεταβολή μιας κυρίαρχης πραγματικότητας στο πεδίο των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας μέσα από μια συλλογική ταυτότητα συμβολικού και πολιτισμικού τύπου, η οποία προσφέρει στους συμμετέχοντες πόρους κινητοποίησης που δεν έχουν από αλλού. [...]
Είναι επίσης ένα κίνημα με χαρακτηριστικά παγκόσμιου κινήματος, μιας και δεν αναπτύσσεται στα πλαίσια του έθνους-κράτους, αλλά σε διεθνές επίπεδο, αφού ζητήματα νομιμοποίησης μεταναστών απασχολούν σήμερα ολόκληρη την Ευρώπη και κινήματα αλληλεγγύης αναπτύσσονται σε πολλές χώρες του κόσμου. Το συγκεκριμένο κίνημα θα μπορούσαμε να πούμε επίσης ότι είναι κίνημα μαρτυρίας, μιας και οι συμμετέχοντες με τη δημόσια δράση τους (απεργία πείνας) αναλαμβάνουν προσωπικά ρίσκα και ενδέχεται να υποστούν προσωπικές απώλειες προκειμένου να υπερασπιστούν τις απόψεις τους.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να σημειώσω πως σ’ αυτό το κίνημα -και αναπτύσσοντας τον παραπάνω προβληματισμό- δεν είναι πάντα δυνατή η ταύτιση των δύο υποκειμένων αυτής της δράσης: των μεταναστών που έχουν κυρίαρχη θέση από την άποψη ότι το ζήτημα νομιμοποίησης τους αφορά άμεσα και των άλλων συμμετεχόντων που έχουν τη θέση των αλληλέγγυων αλλά δεν βιώνουν το πρόβλημα οι ίδιοι. Σ’ αυτήν την περίπτωση δεν μπορώ ακόμη να απαντήσω (α) αν και τα δύο αυτά υποκείμενα έχουν έναν κοινό αντίπαλο ή (β) αν έχουν ξεκάθαρο ποιος είναι αυτός ο αντίπαλος.
Πιστεύω, λοιπόν, πως το κίνημα αλληλεγγύης που αναπτύχθηκε με αίτημα την νομιμοποίηση των μεταναστών είναι ένα κοινωνικό κίνημα που όμως πρέπει να σημειώσω πως βρίσκεται σε εξέλιξη.
Απόσπασμα από απάντηση (Γ)
Η κατάτμηση συνίσταται σε πολλές διαφορετικές ομάδες που αναπτύσσονται και εξαφανίζονται, διχάζονται και συγχωνεύονται, πολλαπλασιάζονται και συμμαχούν εντός των κινημάτων. Η πολυκεντρικότητα σημαίνει ότι στα κινήματα υπάρχουν πολλαπλά και πολλές φορές ανταγωνιζόμενα κέντρα ηγεσίας και επιρροής. [...] Η δικτυακότητα σημαίνει ότι τα κινήματα συγκροτούν χαλαρά και ενιαία δίκτυα διαμέσου φυσικών μετακινήσεων, επικαλυπτόμενων συμμετοχών, συντονισμένων δραστηριοτήτων [...], οι ομάδες δεν είναι απομονωμένες μεταξύ τους. Ένα τέτοιο κοινωνικό κίνημα είναι αυτό υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το οποίο στηρίζει ενεργά τους μετανάστες.
Αποσπάσματα από απάντηση (Δ)
Το κοινωνικό κίνημα διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη μορφή συλλογικής δράσης στο επίπεδο της οργάνωσης των μέσων για την επίτευξη κάποιων σκοπών, των ατόμων και της δράσης. Ένα κοινωνικό κίνημα μπορεί να είναι η συγκέντρωση κάποιων ατόμων ή και ομάδων με σκοπό την ανταλλαγή ορισμένων πραγμάτων που δεν ανταποκρίνονται πλέον στις ανάγκες τους. Μπορεί να είναι ακόμη και η αλλαγή ενός ολόκληρου κοινωνικού συστήματος. Ένα κίνημα μπορεί να είναι εσωτερικά οργανωμένο, αλλά μπορεί και όχι. Οι μορφές και το πεδίο δράσης ενός κινήματος είναι διαφορετικά, ανάλογα με το στόχο και την ιδεολογία.
Πιστεύω πως το συγκεκριμένο θέμα με τους 300 μετανάστες αποτελεί ένα κοινωνικό κίνημα. Αρχικά, αν συνδέσουμε τη συγκέντρωση ατόμων, στο συγκεκριμένο γεγονός υπάρχουν άτομα από τα οποία αποτελείται η συλλογική δράση και είναι οι μετανάστες, οι αλληλέγγυοι/-ες, φοιτητές, άτομα ανένταχτα, πολιτικές παρατάξεις, ακόμη και καλλιτέχνες αλληλέγγυοι. Αν συνδέσουμε, τώρα, την «αλλαγή», πιο συγκεκριμένα την οργάνωση αυτών των ατόμων με σκοπό να διαμορφώσουν μια κατάσταση, που στη συγκεκριμένη περίπτωση που στη συγκεκριμένη περίπτωση, στο θέμα των μεταναστών θα την χαρακτήριζα επιεικώς άδικη από την πλευρά της πολιτείας. Δεν θα αναφερθώ στη μεταναστευτική πολιτική της χώρας, γιατί θεωρώ πως το συμπέρασμα προκύπτει ήδη από τα γεγονότα. Τα σύνορα πιστεύω πως πλέον ανοίγουν για την οικονομία και κλείνουν για τους ανθρώπους [...]. Η διαδικασία αυτή που προανέφερα θα μπορούσε να αποτελεί και τον λεγόμενο αντίπαλο στο κοινωνικό κίνημα. [...]
Για το συγκεκριμένο γεγονός, πέρα από τις δράσεις αλληλεγγύης που έγιναν στο εσωτερικό της χώρας, οι δράσεις αλληλεγγύης σε Γερμανία, Βέλγιο, Δανία, Ισπανία, Λατινική και Βόρεια Αμερική είναι σημαντικός λόγος για να πούμε ότι πρόκειται για παγκόσμιο κίνημα.
Αποσπάσματα από απάντηση (Ε)
Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αυτή η κίνηση της ομάδας των μεταναστών αποτελεί κίνηση κοινωνικού κινήματος, καθώς η ομάδα αυτή αποτελεί ένα πλήθος που οι υποστηρικτές του έχουν αυξηθεί και συνεχίζουν να αυξάνονται, στο εσωτερικό της ομάδας υπάρχει κοινή ιδεολογία, αλληλεγγύη και μεγάλη αφοσίωση, διεκδικούνται συγκεκριμένοι στόχοι και πόροι και η διεκδίκηση γίνεται με σύγκρουση. [...] Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αν η ομάδα επιτύχει τους στόχους της, θα επιτύχει ταυτόχρονα και μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή.
Αποσπάσματα από απάντηση (Στ)
Το κίνημα [ανθρωπίνων δικαιωμάτων] χρησιμοποίησε τους διαθέσιμους πόρους που υπάρχουν, δηλαδή, αρχικά τους 300 μετανάστες, ως μέλη τού κινήματος. Στη συνέχεια χρησιμοποίησε την προβολή μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης για να δημοσιευθεί το πρόβλημά τους και τα αιτήματα που είχαν για την επίλυση του προβλήματός τους, δηλαδή, την νομιμοποίηση όλων των μεταναστών. Σ’ αυτό το σημείο βλέπουμε την αλληλεγγύη μεταξύ των κινημάτων, διότι αυτοί οι άνθρωποι δεν ζήτησαν μόνο τη δική τους νομιμοποίηση, αλλά και των υπολοίπων «ομοίων» τους που βρίσκονται σε άλλα παρόμοια κινήματα. [...]Είναι προφανές ότι η ομάδα κινητοποιήθηκε μαζικά και βάσει «σχεδίου». Οργανώθηκαν όλοι μαζί για να έρθουν στην Αθήνα οι 300 και στη συνέχεια οι 50 να συνεχίσουν για τη Θεσσαλονίκη. Αυτή η διάσπαση που είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχουν 250 στη Νομική και 50 στο Εργατικό Κέντρο προδίδει μια μορφή ηγεσίας μέσα στο κίνημα. Κάτι που έγινε φανερό και από το γεγονός ότι υπήρχε κάθε φορά συγκεκριμένος εκπρόσωπός τους στα ΜΜΕ. Αυτή η διάσπαση, λοιπόν, δεν έγινε «τυχαία». Κάποιοι αποφασίσανε το πώς, το πού και το ποιοι θα πάνε πού. Έχουμε, δηλαδή, ένα είδος «επαγγελματοποίησης» τού κινήματος [από το επιχείρημα συμπεραίνουμε ότι μάλλον εννοεί «καταμερισμό εργασίας»].
Απόσπασμα από απάντηση (Ζ)
Ένα επίσης χαρακτηριστικό είναι ότι τα πολιτικά κόμματα της αριστεράς, κυρίως, ξεπέρασαν την παραδοσιακή τάση διαφωνίας όσον αφορά τις δράσεις (με εξαίρεση το ΚΚΕ) και συσπειρώθηκαν προς τον κοινό στόχο της αλληλεγγύης προς τους μετανάστες μέσω κοινών δράσεων. Αυτό ικανοποιεί τον υπερ-κομματικό χαρακτήρα των κοινωνικών κινημάτων.
Η υποστήριξη του κινήματος έλαβε χώρα και σε πόλεις που δεν υπήρχε η δυνατότητα άμεσης επέμβασης (π.χ. Ηράκλειο, Μυτιλήνη), κάτι που δείχνει τον χαμηλό δείκτη αλληλεξάρτησης σε συνδυασμό με τον υψηλό δείκτη αλληλεγγύης που συγκεντρώνουν τα κινήματα. [...]
Η όλη πράξη προσφυγής των μεταναστών σε ένα δημόσιο κτίριο, το οποίο εν γνώση τους παρείχε άσυλο από μηχανισμούς καταστολής, δείχνει ταυτόχρονα τη χρήση θεσμικών μέσων (πόρων) βοήθειας, καθώς το άσυλο αποτελεί Συνταγματικό δικαίωμα. Από την άλλη, όμως, μαρτυρά μια δράση εξωθεσμική, καθώς η τυπική νομιμοποίηση των ανθρώπων αυτών εκκρεμεί και άρα «δεν είχαν δικαίωμα ασύλου» σε εκπαιδευτικούς χώρους όπως οι νόμιμοι κάτοικοι της Ελλάδας, άποψη δημοφιλέστατη σε συντηρητικούς κύκλους. Εκεί φαίνεται η σύγκρουση με τους θεσμούς που χαρακτηρίζει τα κοινωνικά κινήματα, κάτι που ονομάστηκε «κατάχρηση του ασύλου».
Απόσπασμα από απάντηση (Η)
Οι μετανάστες δεν είναι νομιμοποιημένοι πολίτες της χώρας και δεν διαθέτουν αρκετούς πόρους για να αγωνιστούν και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Παρόλ’ αυτά, περιορίζονται στους μη-υλικούς πόρους που διαθέτουν, όπως είναι η αφοσίωση των μελών στην ομάδα και η αμοιβαία αλληλεγγύη.
Απόσπασμα από απάντηση (Θ)
Θα ήταν αμέλεια αν δεν γινόταν και μια αναφορά στον τρόπο που αντιμετώπισαν το γεγονός τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που κάθε άλλο παρά ρεαλιστικά υπήρξαν για άλλη μια φοράhttp://tvxs.gr.
