- Υπάρχει μια συνεχής και συστημική μεταφορά αξίας από τον παγκόσμιο Νότο (συμπεριλαμβανομένης της Κίνας) στον παγκόσμιο Βορρά.
- Η βάση ή η πηγή αυτής της παγκόσμιας μεταφορά είναι η υπερεκμετάλλευση των εργατών του παγκόσμιου Νότου.
- Ενώ η καπιταλιστική υπερεκμετάλλευση της εργασίας υφίσταται από την εποχή του Μαρξ, το πεδίο εφαρμογής της έχει επεκταθεί ταχύτατα, συμπεριλαμβάνοντας τον βιομηχανικό τομέα, και αυτό τροφοδοτεί την νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση.
Η επιλεκτικότητα των αποδείξεων
Το σημαντικό έργο του Σμιθ για τον ιμπεριαλισμό στον 21ο αιώνα ξεκινά από την ανάλυση των παγκόσμιων δομών παραγωγής και καταμερισμού της αξίας, η οποία περιλαμβάνει μια κριτική ανάλυση των ίδιων των διαθέσιμων σε εμάς δεδομένων και έχει ως σκοπό την ταυτοποίηση των τάσεων, ξεκινώντας από την στρεβλή έννοια της ψευδαίσθησης του ΑΕΠ [1]. Τόσο στο βιβλίο του όσο και στην απάντησή του στον Χάρβεϊ, ο Σμίθ παρουσιάζει αποδείξεις της μαζικής και αυξανόμενης απομύζησης αξίας από τον παγκόσμιο Νότο προς την Αμερική, την Ευρώπη και την Ιαπωνία και προκαλεί τον Χάρβεϊ να αποδείξει τον ισχυρισμό του πως η τάση αυτή έχει αναστραφεί.
Σε έντονη μεθοδολογική αντίθεση με τον Σμιθ, τα δεδομένα μέχρι στιγμής σχεδόν απουσιάζουν από την απάντηση του Χάρβεϊ, ενώ αυτά που δίνονται δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστα. Αλλά ακόμα και αυτά τα αναξιόπιστα δεδομένα θα πρέπει εξεταστούν εξονυχιστικά. Για παράδειγμα γράφει ο Χάρβεϊ:
Μια γρήγορη ματιά στην εκμετάλλευση της γης σε ολόκληρη την Αφρική δείχνει ότι κινεζικές εταιρείες και funds είναι
πολύ πιο μπροστά από οποιονδήποτε άλλο στην απόκτησή της. Οι δύο
μεγαλύτερες εταιρείες ορυκτών που δραστηριοποιούνται αυτή τη στιγμή στη
ζώνη του χαλκού της Ζάμπια είναι Ινδικές και κινεζικές.
Όντως, με μια γρήγορη ματιά στη Ζάμπια βλέπει κανείς ότι οπό τις
τέσσερεις μεγαλύτερες εταιρείες εξόρυξης χαλκού, δύο είναι καναδικές (η
Barrick και η First Quantum), μία ελβετική (η Glencore) και μία είναι
ιδιοκτησίας της Βρετανο-ινδικής σύμπραξης Vedanta. Κινεζικές εταιρείες
ελέγχουν όντως διάφορα μικρότερα ορυχεία αλλά κανένα από τα μεγάλα. Η
Κίνα παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο στα μεγάλα έργα υποδομής.Οι πηγές της συσσώρευσης ξένων άμεσων επενδύσεων στη Ζάμπια από το 2016 και μετά είναι κατά 27.3% ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο με 20.3%, η Κίνα με 14.5%, η Ελβετία με 12.9%. Έτσι, το μερίδιο της Κίνας είναι όντως σημαντικό αλλά αυτό που διαφεύγει της οπτικής του Χάρβεϊ είναι το μεγαλύτερο μερίδιο του Καναδά και του Ηνωμένου Βασιλείου, δύο παραδοσιακών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στον τομέα των εξορύξεων. Τα δεδομένα της UNCTAD επιβεβαιώνουν την ταχύτατη αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων της Κίνας στον εξορυκτικό τομέα της Αφρικής. Αλλά είναι αυτό το μοναδικό μήνυμα που παίρνουμε από τον πίνακα που ακολουθεί;
Οι δέκα χώρες με τις ισχυρότερες άμεσες ξένες επενδύσεις στον εξορυκτικό τομέα στην Αφρική
| Χώρα Προέλευσης | Δις δολάρια το 2010 | Δις δολάρια το 2015 |
| ΗΠΑ | 55 | 65 |
| Ηνωμένο Βασίλειο | 47 | 58 |
| Γαλλία | 52 | 54 |
| Κίνα | 13 | 35 |
| Νότια Αφρική | 19 | 22 |
| Ιταλία | 10 | 22 |
| Ινδία | 12 | 17 |
| Σιγκαπούρη | 20 | 16 |
| Ελβετία | 12 | 14 |
| Μαλαισία | 17 | 12 |
Εδώ, ο δυτικός ιμπεριαλισμός είναι η κεκαλυμμένη πραγματικότητα. Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι η πραγματικότητα αυτού του κεκαλυμμένου κέντρου είναι ότι όλα τα μεγέθη αναφέρονται πάντα σε αμερικανικά δολάρια, το de facto παγκόσμιο συνάλλαγμα. Που είναι λοιπόν οι κριτικοί παρατηρητές του συνεχούς υπερκέρδους των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας (της Ελβετίας, του Καναδά, της Αυστραλίας κλπ), οι τράπεζες και οι εξαγωγικές επιχειρήσεις των οποίων είναι ακόμα και σήμερα οι βασικοί που επωφελούνται από την εκμετάλλευση της εργασίας και των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής;
Ταυτόχρονα η παγκόσμια εξορυκτική βιομηχανία είναι ένας δείκτης για την δραματική ανάπτυξη της Κίνας. Η PWC δημοσιεύει κάθε χρόνο μια ετήσια αναφορά με τις 40 μεγαλύτερες εξορυκτικές βιομηχανίες στον κόσμο. Η δύο μεγαλύτερες με βάση το μερίδιο τους στην αγορά είναι η BHP Billiton και η Rio Tinto Zinc, και οι δυο διεθνικές επιχειρήσεις προελεύσεως Μεγάλης Βρετανίας-Αυστραλίας. Υπάρχει μόνο μια κινεζική εταιρεία στις 10 μεγαλύτερες αλλά 11 κινεζικές εταιρίες που κατατάσσονται στο τοπ 40. Η αναφορά δείχνει ότι η Κίνα μετατοπίζεται από βασική πηγή ζήτησης, όπως ήταν στον προηγούμενο «υπερ-κύκλο», βρισκόμενη σε κατάσταση αναμονής για τον επόμενο. Στη βάση του εμπορευματικού κύκλου οι Κινεζικές εταιρείες αγοράζουν περιουσιακά στοιχεία και ετοιμάζονται να εκμεταλλευτούν την επόμενη ανάπτυξη, με άλλα λόγια να ιδρύσουν βιομηχανικές γραμμές προσφοράς και να μετατραπούν οι ίδιοι τόσο σε παραγωγούς όσο και σε πωλητές βιομηχανικών ορυκτών. Αυτή είναι μια επιπλέον πρόκληση για τις υπάρχουσες δυνάμεις.
Πριν από αρκετό καιρό ο Κβάμε Νκρούμαχ σημείωσε ότι οι εξορυκτικές εταιρείες είναι ο κύριος αντιπρόσωπος της νέο-αποικιοκρατίας. Το σε ποιο βαθμό η ανάπτυξη της παρουσίας των κινεζικών επιχειρήσεων αλλάζει τις εκμεταλλευτικές σχέσεις στην Αφρική είναι μια κομμάτι μιας μεγαλύτερης συζήτησης στην οποία θα μπούμε αμέσως.
Ο μικρο-ιμπεριαλισμός ως νέο-αποικιοκρατία
Στην ιστοσελίδα roap.net ο Πάτρικ Μποντ τονίζει την ανάπτυξη ενός μικρό-ιμπεριαλισμού των χωρών της ομάδας των BRICS ως σημαντικό φαινόμενο της τελευταίας περιόδου που πρέπει κανείς να λάβει υπ’ όψιν. Μπορούμε να συμφωνήσουμε σε αυτό αλλά, όπως ισχυρίζεται ο Γουόλτερ Ντάουμ, η εμφάνιση των BRICS δεν σημαίνει το τέλος του ιμπεριαλισμού αλλά μάλλον είναι απόδειξη ενός μεταλλαγμένου ιμπεριαλισμού που μπαίνει σε μια νέα φάση.
Σε κάθε περίπτωση υπάρχει μια σημαντική διαφοροποίηση εντός της ομάδας των BRICS: ανάμεσα στους πρώην σοσιαλιστικούς γίγαντες την Ρωσία και την Κίνα από τη μια πλευρά, αμφότερες δυνητικές παγκόσμιες δυνάμεις, σε σύγκριση με τη Βραζιλία, την Νότια Αφρική και, παρά το τεράστιο μέγεθος της, την Ινδία από την άλλη. Το μεγάλο κεφάλαιο στις δεύτερες χώρες δεν είναι απόλυτα ανεξάρτητο από τη Δύση, κατά κανόνα συνεργάζεται με το δυτικό κεφάλαιο. Αυτές οι αλληλοσυνδεόμενες σχέσεις παίρνουν διάφορες μορφές, αλλά κυρίως συνεργασίας με αμοιβαία οφέλη και για τα δύο μέρη. Μια πλευρά αυτής είναι ο επαναπροσδιορισμός του Λονδίνου ως χρηματιστικού κέντρου. Μερικές από τις ισχυρότερες εξορυκτικές βιομηχανίες έχουν μεταφέρει την έδρα των εταιρειών τους από την χώρα προέλευσής τους στο Λονδίνο, όπου παίρνουν περισσότερα οφέλη από τις αγορές κεφαλαίου και απολαμβάνουν την προστασία του Ηνωμένου Βασιλείου κατά τις επεμβάσεις τους παγκοσμίως. Η Νότια Αφρική επέτρεψε στις μεγάλες επιχειρήσεις της, αυτές του επωφελήθηκαν από το Απαρτχάιντ, να μεταναστεύσουν στο Λονδίνο στο τέλος της δεκαετίας του ‘90. Η Vedanta επίσης ακολούθησε την τάση αυτή. Σήμερα η Vedanta δεν είναι απλώς άλλη μια Ινδική επιχείρηση, είναι διεθνική ανάμεσα στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ινδία. Με της ρίζες της στην περιουσία του Anil Agarwal, στον οποίο ανήκει ακόμα πάνω από το 60%, η Vedanta συμπεριλαμβάνεται στο χρηματιστήριο αξιών του Λονδίνου. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του υπερ-εκμεταλλευτικού μεγάλου κεφαλαίου που έχει εμφανιστεί στον παγκόσμιο νότο, αναζητώντας να ισχυροποιήσει τη θέση του και τους στόχους του μέσω της συνεργασίας με το χρηματιστικό κεφάλαιο και τα κράτη στο ιμπεριαλιστικό κέντρο.
Είναι σημαντικό να θυμηθούμε την ιδέα του μικρό-ιμπεριαλισμού που ανέπτυξε ο Ρουί Μάουρο Μαρίνι σχετικά με τη Βραζιλία και το οποίο επέκτεινε πιο γενικά ο Μποντ. Τα μικρό-ιμπεριαλιστικά κράτη βρίσκονται σε μια ασυνήθιστη κατάσταση στην παγκόσμια ιεραρχία των εθνών-κρατών. Ως μικρό-ιμπεριαλιστικά κράτη βρίσκονται σε μια μέση θέση η οποία περιορίζεται από τους κανόνες που θέτουν τα συμφέροντα των ισχυρότερων κρατών, ενώ ταυτόχρονα, ως μικρό-ιμπεριαλιστικά κράτη, έχουν μια δυνατότητα να επιβάλλονται στους περιφερειακούς γείτονές τους. Αυτό πρακτικά σε όρους παγκόσμιας οικονομικής εκμετάλλευσης σημαίνει ότι η αξία μεταφέρεται στα μικρό-ιμπεριαλιστικά κεφάλαια κυρίως από την περιφέρειά τους ενώ την ίδια στιγμή φεύγει από τις χώρες αυτές προς τον ιμπεριαλιστικό Βορρά (ή Δύση αν προτιμάτε). Ο μικρό-ιμπεριαλισμός βασίζεται παρ’ όλα αυτά στην υπερεκμετάλλευση αυτών που βρίσκονται στον πάτο με έναν πιο εξευγενισμένο καταμερισμό των υπερκερδών στην κορυφή της αλυσίδας.
Ο ιμπεριαλισμός στον 21ο αιώνα δεν κυριαρχεί, κατά βάση, άμεσα με αποικιοκρατικά μέσα αλλά έμμεσα μέσω μιας συμμαχίας των κυρίαρχων εθνικών ελίτ που ελέγχουν το έθνος-κράτος τους και έχουν συνάψει εθελοντικά ένα σύμφωνο σίγουρου κέρδους με το διεθνές σύστημα. Η νέο-αποικιοκρατία είναι τόσο γνωστή ενδημική κατάσταση στη Αφρική και στον παγκόσμιο νότο που προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Μποντ χάνει την εικόνα της στην ανάλυσή του. Σχετικά με τη διαφθορά στην Αφρική γράφει:
Το τέχνασμα εδώ είναι η ικανότητα των τοπικών ελίτ – όχι απλά επιχειρήσεων της Δύσης ή των BRICS – να συσσωρεύουν offshore
σε μέρη σαν τον Μαυρίκιο (το κέντρο της κερδοσκοπίας στην αφρικανική
ήπειρο). Αυτή η πλευρά της κεφαλαιακής ροής δεν αποτελεί λειτουργία του
καπιταλισμού αλλά απληστία των τοπικών αρχών και υψηλότερα κέρδη μιας
μη-πατριωτικής αστικής τάξης που μπορεί να κατέχει κεφάλαια σε μορφή
offshore (ακόμα και άσκοπα) αντί να επενδύει στις αφρικανικές
οικονομίες, τα συναλλάγματα των οποίων συχνά χάνουν ταχύτατα την αξία
τους.
Το ζήτημα που εγείρεται είναι σχετικό, το ότι δηλαδή η νέο-αποικιακή
μορφή του ιμπεριαλισμού αποτελεί στην πραγματικότητα μια συμμαχία
συμφερόντων που συμπεριλαμβάνει δύο μέρη, αλλά το υπόβαθρο της πηγής της
διαφθοράς των τοπικών ελίτ είναι όντως αποτέλεσμα του καθολικού ελέγχου
του ιμπεριαλισμού στο μέλλον των αφρικανικών εθνών. Στρατιωτικά, από
την εποχή του Πατρίς Λουμούμπα, οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έχουν
επέμβει δυναμικά για να εξασφαλίσουν ότι θα είναι οι άπληστοι και οι
λιγότερο πατριώτες που θα κυβερνούν. Οικονομικά, είναι οι
ιμπεριαλιστικές σχέσεις που καθορίζουν ότι τα αφρικανικά συναλλάγματα δε
θα έχουν αξία, είναι οι ιμπεριαλιστικές εταιρείες που απομυζούν τον
αφρικανικό πλούτο. Οι τοπικοί ολιγάρχες αποταμιεύουν τα κέρδη τους στα
ιμπεριαλιστικά κέντρα. Εάν ο ιμπεριαλισμός, λοιπόν, μπορούσε να
εκδιωχθεί με τον να τον βάλουμε απλά σε «αποσιωπητικά», θα είχαμε μια
πραγματικά εύκολη δουλειά να κάνουμε!Ο μικρό-ιμπεριαλισμός δεν σημαίνει το τέλος του ιμπεριαλισμού, αντίθετα αποτελεί μετάλλαξη του νέο-αποικιακού καπιταλισμού και συνεχίζει να ενέχει πολλά από τα χαρακτηριστικά του, με μια περαιτέρω εσωτερίκευση και ταξική διαφοροποίηση στις ιμπεριαλιστικές και τις αντί-ιμπεριαλιστικές γραμμές.
Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας ως μέσο μείωσης του κόστους
Ας γυρίσουμε τώρα στην θεωρία της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας. Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας ως ιδιαίτερη διάσταση της υπεραξίας, τονίζει περαιτέρω τον διαχωρισμό που εισήγαγε ο Μαρξ ανάμεσα στο κόστος της εργατικής δύναμης για τον καπιταλιστή και τη χρησιμότητα της ως πηγή παραγωγής υπεραξίας. Το κεφάλαιο μπορεί να αυξήσει την υπεραξία με το να μειώσει το κόστος της εργατικής δύναμης, το αντίτιμο που πληρώνει για εργατική δύναμη μιας ορισμένης ποιότητας. Αυτό μειώνει τον απαραίτητο χρόνο εργασίας που απαιτείται για να παραχθεί «πληρωμένη εργασία» μιας ορισμένης αξίας και αυξάνει την «απλήρωτη εργασία» που αποκομίζει το κεφάλαιο. Με το να μειώνει το κόστος της εργατικής δύναμης το κεφάλαιο αποκομίζει μια επιπλέον υπεραξία σε βάρος του εργάτη και έτσι ο εργάτης βιώνει ακόμα μεγαλύτερη εκμετάλλευση. Η διάσταση αυτή της αυξημένης εκμετάλλευσης μέσω της μείωσης των μισθών (ή με το να μην πληρώνονται καθόλου μισθοί) βρίσκεται σε σύνδεση με τις υπόλοιπες διαστάσεις που ορίζουν την υπεραξία, ιδιαίτερα με το εύρος του χρόνου εργασίας, την ένταση της εργασίας και την παραγωγικότητα της εργασίας. Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας απαιτεί μια περαιτέρω εμβάθυνση τις ιδέας της υπεραξίας του Μαρξ, πέρα από την απόλυτη υπεραξία και τη σχετική υπεραξία.
Για να εξηγήσουμε το παράδειγμα της Foxconn-Apple, όπου η υπεραξία παράγεται σε ένα μέρος του πλανήτη ενώ πραγματώνεται σε ένα άλλο, πρέπει να συμπληρώσουμε ένα ακόμα κενό στη θεωρία και αυτό είναι το να επεξηγήσουμε τη διαφορά ανάμεσα στο κόστος παραγωγής ενός αγαθού και στην αξία του. Ο Μαρξ μελετά αυτόν τον διαχωρισμό στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, όπου επεξηγεί τη σχέση ανάμεσα στην παραγωγή υπεραξίας και την πραγμάτωσή της ως κέρδος. Στην επιφανειακή πραγματικότητα του καπιταλισμού, η αξία ενός αγαθού δεν εμφανίζεται ως τέτοια αλλά ως μεταλλαγμένη μορφή του κόστους της παραγωγής συν του κέρδους, αυτό γνωρίζει ο ίδιος ο καπιταλισμός για τον εαυτό του. Αλλά ο καπιταλισμός δεν μπορεί, ούτε και του χρειάζεται, να εξηγήσει ότι η πηγή του κέρδους είναι η υπεραξία που αποκομίζει από τους εργάτες. Η εξήγηση του Μαρξ βασίζεται στην μετάλλαξη της μορφής από υπεραξία ως ουσία σε κέρδος ως εμφάνιση. Ο καπιταλιστής βλέπει μόνο κέρδος, πίσω από αυτό όμως πρέπει να υπάρχει κάποια υπεραξία. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, ο Μαρξ δεν ενσωμάτωσε την υπερεκμετάλλευση της εργασίας στη θεωρία του της υπεραξίας στον πρώτο τόμο του κεφαλαίου, αλλά η ανάγκη αυτή είναι ακόμα πιο πρόδηλη στον τρίτο τόμο, εάν λάβει κανείς υπ’ όψιν αυτή τη μετάλλαξη της μορφής από υπεραξία σε κέρδος, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Η επιπλέον υπεραξία γίνεται υπερκέρδος, το οποίο είτε παραμένει στα χέρια ενός κομματιού του κεφαλαίου που έχει ευκολότερη πρόσβαση σε φτηνή εργασία, είτε επεκτείνεται για να συμβάλει στην αύξηση του γενικού δείκτη του κέρδους.
Ο Τζον Σμιθ και διάφοροι άλλοι συγγραφείς έχουν αναλύσει τις σχέσεις που περιλαμβάνονται στις εταιρικές μορφές τύπου Foxconn-Apple, όπως κάνει και ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ, ο οποίος φαίνεται να συμφωνεί με την ανάλυσή μας όταν καταδεικνύει στο βιβλίο του «Δεκαεφτά Αντιθέσεις» τη διαφορά μεταξύ του χώρου παραγωγής της υπεραξίας και του χώρου πραγμάτωσης του κέρδους:
Με το να ασκούν ισχυρή πίεση στους
καπιταλιστές παραγωγούς, οι έμποροι καπιταλιστές και οι χρηματιστές, για
παράδειγμα, μπορούν να μειώσουν τις επιστροφές στους άμεσους παραγωγούς
στο χαμηλότερο δυνατό, ενώ απομυζούν τεράστια κέρδη για τους εαυτούς
τους. Έτσι λειτουργούν η Walmart και η Apple στην Κίνα, για παράδειγμα.
Στην περίπτωση αυτή όχι μόνο η πραγμάτωση του κέρδους λαμβάνει χώρα σε
έναν τελείως διαφορετικό τομέα, συμβαίνει επίσης στην άλλη άκρη του
ωκεανού, σε μια άλλη χώρα, δημιουργώντας μια ιδιαίτερης σημασίας
γεωγραφική μεταφορά πλούτου. (2015, σελ. 84) [2].
Και είναι ακριβώς έτσι. Αλλά τότε πως η εξήγηση αυτή ταιριάζει με τη θέση του Χάρβεϊ περί αντίστροφης μεταφοράς;Ο Γουόλτερ Ντάουμ σχολιάζει καυστικά: «Μεταφορά πλούτου από την ανατολή στη δύση; Στο ίδιο βιβλίο, όπως έχει ήδη σημειώσει ο Τζον, ο Χάρβεϊ υποστηρίζει ότι η μεταφορά έχει αντιστραφεί: ‘‘Η ροή πλούτου από την ανατολή προς τη δύση που κυριάρχησε για περίπου δύο αιώνες έχει αντιστραφεί και η Κίνα σταδιακά έχει γίνει το δυναμικό κέντρο ενός παγκόσμιου καπιταλισμού καθώς η δύση, μετά την χρηματοοικονομική κατάρρευση του 2008, έχασε μεγάλο μέρος του γοήτρου της’’. Είναι αυτή η 18η αντίθεση του Χάρβεϊ;»[3].
Συνδυάζουμε λοιπόν τα δύο συστατικά της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας και της πραγμάτωσης του πλούτου και παίρνουμε μια θεωρητική έκρηξη. Η τιμή στην οποία η Foxconn πουλάει στην Apple επιτρέπει και στους δύο καπιταλιστές να παράγουν κέρδος, αλλά η αγοραστική τιμή της Apple έχει οριστεί στο κόστος παραγωγής συν ένα σημαντικά χαμηλότερο κέρδος για την Foxconn. Αυτό σημαίνει πως η επιπλέον υπεραξία που παράγεται από τους εργάτες στην Κίνα πραγματώνεται ως υπερκέρδος της Apple επί της Foxconn, εξ’ αιτίας της μεγάλης διαφοράς μεταξύ τιμής αγοράς και τιμής πώλησης. Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας «κρύβεται» στους όρους της ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Εδώ, ο ρόλος της Apple σε αυτή τη σχέση σε σύγκριση με τη Foxconn είναι παρόμοιος (αλλά όχι ίδιος) με αυτόν του γαιοκτήμονα με τους ενοικιαστές της γης στη μαρξιστική θεωρία της προσόδου γης. Η ιδιοκτησία της τεχνολογίας και του ονόματος της Apple είναι μια έκφραση μονοπωλίου εντός των πλαισίων του νόμου της αξίας[4].
Συνδυάζοντας τις συνθήκες της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας και της υψηλής παραγωγικότητας της εργασίας θα φτάσει κανείς στις πύλες του καπιταλιστικού παραδείσου, καθώς οι δύο συνθήκες ορίζουν τη σημασία του «φτηνό» ενός φτηνού προϊόντος. Αυτός ο συνδυασμός είναι θανατηφόρος για την υπερεκμεταλλευόμενη εργατική δύναμη, όπως αυτή της Foxconn, και βασίζεται συχνά και σε έμφυλη καταπίεση σε διάφορους τομείς.
Η γενική αυτή μέθοδος επεκτείνεται και βαθαίνει στις εξορυκτικές επιχειρήσεις. Στον εξορυκτικό καπιταλισμό η παραγωγικότητα της εργασίας επεκτείνεται στην οικειοποίηση από την πλευρά του κεφαλαίου κάθε συγκεκριμένης φυσικής συνθήκης που αποφέρει σε αξίες χρήσης σε σχέση με την προσπάθεια που καταβλήθηκε, πάρτε για παράδειγμα τα διαθέσιμα χαλκού. Εντός των ιμπεριαλιστικών κοινωνικών σχέσεων, η μείωση του κόστους πηγαίνει ένα βήμα παρά πέρα και δεν καλύπτει τα κοινωνικά και τα «παράπλευρα» κόστη της καταστροφής του περιβάλλοντος. Αυτό το φλογερό κοκτέιλ είναι κάτι περισσότερο από «συσσώρευση μέσω της εκδίωξης», όπως δηλώνει η πολυχρησιμοποιούμενη φράση του Χάρβεϊ. Η πρόσβαση στη γη και η μετατροπή της σε μέσο παραγωγής πραγματοποιείται αρχικά μέσω της εκδίωξης, μέσα από την εκδίωξη των γηγενών πληθυσμών μιας περιοχής από τη γη τους, και αργότερα μέσω της υπερεκμετάλλευσης ώστε να παραχθεί σημαντική υπεραξία και να μεταφραστεί σε κέρδος. Το να νοηματοδοτήσει κανείς τον ιμπεριαλισμό ως εκδίωξη ενέχει μια δόση αλήθειας είναι όμως εντελώς μονόπλευρη. Η εκδίωξη λειτουργεί ως προαπαιτούμενο για την εξορυκτική βιομηχανία, δεν εξηγεί όμως από μόνη της την εσωτερική συνθήκη συσσώρευσης υπερκέρδους μέσω της συσσώρευσης επιπλέον υπεραξίας, υπεραξία που παράγεται από τους εργάτες.
Η συσσώρευση κεφαλαίου μέσω της υπερεκμετάλλευσης αποτελεί την πρώιμη εξάντληση όλων των μορφών ζωής. Η ζωογόνος ενέργει των εργατών και η ζωογόνος ενέργεια που ο καπιταλισμός αντλεί από την φύση δεν μπορούν να αντικατασταθούν ποτέ.
Τα όρια του Χάρβεϊ
Ο Χάρβεϊ φτάνει πια στο τέλος του μαρξιστικού του κύκλου. Επισημαίνει ότι με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και μαζί με αυτή με την κατάρρευση των παραδοσιακών κομμουνιστικών κομμάτων, η μαρξιστική σκέψη επιβίωσε κυρίως στον ακαδημαϊκό κόσμο. Εδώ κάποιος μπορεί μόνο να αντιπαρατεθεί, με τις στρεβλώσεις που αυτό συνεπάγεται. Κατά τη γνώμη μου, η διαρκής συμβολή του Χάρβεϊ είναι ως ενημερωμένος μαρξιστής γεωγράφος και όχι ως κριτικός πολιτικός οικονομολόγος. Παρά την επικοινωνιακή και εκπαιδευτική συμβολή του και τη διασημότητα του ως «κορυφαίου μαρξιστή ειδικού», ο Χάρβεϊ είναι ένας αναξιόπιστος οδηγός όσον αφορά το Κεφάλαιο.
Ο Χάρβεϊ αστειεύεται για την ύπαρξη μιας ασθένειας που ονομάζεται «τομοπάθεια», της οποίας οι ασθενείς πιστεύουν ότι η μελέτη του πρώτου τόμου αρκεί για να κατανοήσει κανείς τη θεωρία του Μαρξ και δικαίως υποστηρίζει ότι δεν αρκεί. Τονίζει δε την ανάγκη να μελετηθούν και οι τρεις τόμοι του Κεφαλαίου για να αποκτηθεί μια ολιστική άποψη για τον Μαρξ. Δεν ακολουθεί όμως τις δικές του συμβουλές, και πιο συγκεκριμένα δεν έχει τίποτα ιδιαίτερο να πει για το πρώτο μισό του τρίτου τόμου, κεφάλαια ένα έως τρία. Ως γεωγράφος ο Χάρβεϊ βάζει σε πρώτο πλάνο το κεφάλαιο έξι του τρίτου τόμου και τη θεωρία της προσόδου του Μαρξ, αλλά γενικά αντλεί τις κύριες γραμμές ερμηνείας του από την ολότητα του συστήματος του δεύτερου τόμου και όχι από τον τρίτο.
Πράγματι, ο Χάρβεϊ υποφέρει από τη σπανιότατη αλλά επεκτεινόμενη ασθένεια «τομοπάθεια». Σε σύνδεση με αυτό βρίσκεται και η αναφορά του ότι ο πρώτος τόμος αφορά την παραγωγή αξιών βασικών αγαθών, ο δεύτερος τόμος αφορά την πραγμάτωση και ο τρίτος τόμος σχετίζεται με τη διανομή. Αυτή η κατηγοριοποίηση είναι μόνο εν μέρει σωστή, επειδή χάνει ένα βασικό σημείο, το ότι ο Μαρξ ολοκληρώνει την εξήγησή του για την πραγμάτωση, την πραγμάτωση της υπεραξίας ως κέρδος, στα κεφάλαια ένα έως τρία του τρίτου τόμου, με αποκορύφωμα τον σχηματισμό του γενικού συντελεστή κέρδους και την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Μόνο αφότου ο Μαρξ έχει θεσπίσει τους νόμους του κέρδους, προχωρά στην ανάλυση της κατανομής του κέρδους ως τόκο, κέρδος του εμπόρου και πρόσοδο, δηλαδή από το τέταρτο κεφάλαιο και μετά. Η απόδοση του κεφαλαίου από τον Χάρβεϊ υποβαθμίζει τη σημασία των γενικών, συστημικών νόμων του κέρδους του Μαρξ, που αποδεικνύουν την αναπόφευκτη τάση της καπιταλιστικής παραγωγής να παράγει κρίσεις.
Ο Χάρβεϊ θεωρεί τον καπιταλισμό διαδικασία διακριτή από το κεφάλαιο ως κοινωνική σχέση, ενώ η μεθοδολογία του Μαρξ συνδυάζει και τις δύο πτυχές που εκφράζονται στους νόμους της κίνησης. Στο Κεφάλαιο οι αντιφατικές εσωτερικές σχέσεις επεξηγούνται ως συστημικοί νόμοι της κίνησης που δείχνουν ξεκάθαρα το αναπόφευκτο της συστημικής κρίσης. Ακόμη και προτού φτάσουμε στον Λένιν, ο Χάρβεϊ σκοντάφτει πάνω στον ντετερμινισμό του Μαρξ. Υπάρχουν πολλές εκφράσεις αυτού στο έργο του Χάρβεϊ: η προτίμηση του για τον ορισμό του Μαρξ ότι το κεφάλαιο είναι «αξία σε κίνηση» παρά «αξία που επεκτείνει τον εαυτό της», η λανθασμένη του παρουσίαση της εξήγησης του Μαρξ για τη σχετική υπεραξία, μια βασική έννοια του πρώτου τόμου[5], η αποστροφή του προς το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, η προτίμησή του για τον δεύτερο έναντι του τρίτου τόμου, η συνεχής έμφαση του στο πλεόνασμα κεφαλαίου κ.ο.κ.
Αλλά η αποκαλυπτική απόδειξη της λανθασμένης προσέγγισης του Χάρβεϊ έρχεται με την παρουσίαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ως κύκλου, μια αναλογία με τον υδρολογικό κύκλο – το νερό εξατμίζεται από τη θάλασσα, σχηματίζει σύννεφα που ρίχνουν βροχή, γίνονται ποτάμια και επιστρέφει – έτσι ο κύκλος του κεφαλαίου περνά μέσα από την παραγωγή, την πραγμάτωση και τη διανομή και ούτω καθεξής. Η κρίση έρχεται αργότερα, όταν ο Χάρβεϊ αναρωτιέται «από πού προέρχεται η ενέργεια που ωθεί το σύστημα προς τα μπρος;». Στον υδρολογικό κύκλο η απάντηση είναι ο ηλιος, οι ακτίνες της ηλιακής ενέργειας. Στη συνέχεια, αναρωτιέται, ποια είναι η πηγή ενέργειας του κύκλου του κεφαλαίου; Παύση εδώ, ποια απάντηση θα δίνατε;
Δεν θα περίμενε κανείς ότι η απάντηση είναι η εργασία, ή ίσως η εργασία σε συνδυασμό με τη φύση, ως πηγές ενέργειας; Δεν είναι εκεί, μέσα από το κουτί που ονομάζεται «παραγωγή αγαθών», που η ζωντανή ενέργεια του εργατικού δυναμικού παράγει τη νέα αξία που ζωντανεύει ολόκληρο το σύστημα; Είτε πρόκειται για υποδούλωση στην αποικιακή φυτεία, φόρτωση στις αποβάθρες, αποβίβαση στο εργοστάσιο συναρμολόγησης, καθαρισμό τουαλέτας ή τοποθέτηση τούβλων – η εργασίας ωθεί το σύστημα. Η ακόμα πιο βαθιά κρυμμένη πηγή ενέργειας στο σύστημα είναι η μη αμειβόμενη και κοινωνικά μη αναγνωρισμένη φροντίδα, σχεδόν εξ ολοκλήρου εκτελούμενη από γυναίκες, που συμβάλλει στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Ωστόσο, η απάντηση του Χάρβεϊ δεν αναφέρει τίποτα από αυτά, και δεν την λες και εκπληκτική. Γι’ αυτόν, η νέα ενέργεια εισέρχεται στο σύστημα από τρία μέρη, από το κεφάλαιο στην παραγωγή, το κεφάλαιο στην πραγμάτωση και το κεφάλαιο στη διανομή. Όχι από την εργασία[6].
Τούτο είναι τότε το αφαιρετικό της θέσης του Χάρβεϊ: η ιεράρχηση της καπιταλιστικής διαδικασίας έναντι των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, το ότι δεν βλέπει το κεφάλαιο ως κάτι άλλο πέρα από μια αντιστροφή, ότι η κοινωνική του δύναμη μέσω των συσσωρευμένων χρημάτων είναι εντελώς παράγωγο της απαλλοτρίωσης της εργασίας. Η άρνηση του ιμπεριαλισμού δεν είναι μόνο η άρνηση της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας, τελικά είναι άρνηση του ίδιου του εργατικού δυναμικού.
Για έναν αναγεννημένο Μαρξισμό, για τον αντιιμπεριαλισμό
Τέλος ερχόμαστε στο ζήτημα του ενεργού υποκειμένου. Η πιο πρόσφατη συμβολή του Χάρβεϊ ήταν ένα «σχόλιο», κατά βάση μια «διόρθωση» στην θεωρία της εξάντλησης[7] των Utsa Patnaik και Prabhat Patnaik. Οι εν λόγω συγγραφείς ασκούν κριτική στη θεωρία του ιμπεριαλισμού τόσο της Λούξεμπουργκ όσο και του Λένιν και δίνουν έμφαση στον ιμπεριαλισμό ως μια αμετάβλητη σχέση εντός του καπιταλισμού. Σύμφωνα με αυτούς, ο καπιταλισμός ήταν πάντα ιμπεριαλιστικός. Η θεωρία της εξάντλησης της Ινδίας έχει μακρά ιστορία, από τις μέρες ακόμα της βρετανικής αποικιοκρατίας[8]. Η κριτική κοινωνική επιστήμη στη Λατινική Αμερική και την Αφρική έχει παράξει παρόμοιες θεωρίες που απαντούν στις συνθήκες του αποικιοκρατικού καπιταλισμού και στα αποτελέσματά του. Δεν είναι μόνο οι μαρξιστές που αναγνωρίζουν την αποικιοκρατία ως εκμετάλλευση και ότι η κληρονομιά της κυριαρχεί στις σχέσεις της Ινδίας με την παγκόσμια οικονομία. Αλλά μια και τρέφουμε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την μαρξιστική ανάπτυξη της θεωρίας της εξάντλησης, υπάρχει ένας κίνδυνος να αποσιωπηθούν οι φωνές αυτές.
Μπορεί ένας υπέρμαχος του Μαρξισμού να μιλήσει ενάντια στον ιμπεριαλισμό; Ακόμα και η αναφορά στον ιμπεριαλισμό ως σχήμα του σύγχρονου καπιταλισμού θα προκαλούσε την ενόχληση των μεγαλύτερων ειδήμονων του μαρξισμού παγκοσμίως. Αφού εξήγησε την επιρροή της βρετανικής αποικιοκρατικής και ιμπεριαλιστικής σκέψης στην Ινδία η Radha S’Souza κατέληξε ότι «δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε καπιταλιστική γνώση για να χτίσουμε τον σοσιαλισμό, ή ιμπεριαλιστική γνώση για να εξασκήσουμε τον αυτό-προσδιορισμό μας». Ο Χάρβεϊ απάντησε ότι «θα μπορούσατε να επιλύσετε όλα αυτά τα ερωτήματα χωρίς να αλλάξετε την δυναμική του καπιταλισμού» και αναρωτιέται «τι σημαίνει να είναι κανείς αντικαπιταλιστής».[9]
Αυτό μας οδηγεί στο ερώτημα από που πηγάζει η δύναμη του ιμπεριαλισμού και η αντίσταση απέναντι του στον 21ο αιώνα. Ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει, με τη μορφή δομικής βίας και διαμεσολαβητικών πολέμων ενάντια στους καταπιεσμένους του «τρίτου κόσμου», των οποίων η σημασία περνά απαρατήρητη στους κοσμήτορες του ευρώ-κεντρικού μαρξισμού.
Μία εξαίρεση από τον κανόνα του «απαρατήρητου» ήταν η σφαγή του Marikana, με την αστυνομία να ρίχνει νεκρούς 34 ανθρακωρύχους, η φοβερή τηλεοπτική παρουσία των οποίων τους μετέτρεψε σε άμεσο παγκόσμιο γεγονός που καταγράφηκε στην παγκόσμια συνείδηση. Ο Τόμας Πικεττί ανοίγει το βιβλίο του με τη σφαγή αυτή. Αλλά σύμφωνα με την εξήγηση του Πικεττί, η Marikana αφορούσε δομικά εκμεταλλευτικές κοινωνικές σχέσεις και δεν μπορεί να γίνει κατανοητή υπό τον περιοριστικό φακό της ανισότητας. Το μεταναστευτικό σύστημα της εργασίας, η κατάσταση της φυλετικής και έμφυλης υπερεκμετάλλευσης αφορούν την εξόρυξη πλατίνας όσο και την εξόρυξη χρυσού και διαμαντιών στο παρελθόν. Όπως γνωρίζω, ο σύντροφος Πάτρικ Μποντ συμφωνεί ότι η σφαγή βασίστηκε στην τοξική συμπαιγνία μεταξύ της ηγεσίας της ANC, της αστυνομίας και της εταιρίας Lonmin που εδρεύει στο Ηνωμένο Βασίλειο[10]. Μετά τη σφαγή, ένας από τους κυριότερους δράστες, ο Cyril Ramaphosa, προστατεύτηκε από την Farlam κατά την επίσημη έρευνα και έκτοτε ανέβηκε στην προεδρία της, από την οποία και απευθύνει έκκληση για περισσότερες ξένες επενδύσεις. Εάν η σφαγή της Marikana και τα επακόλουθά της δεν αποτελούν ένδειξη διαρκούς νεοαποικιακού ιμπεριαλισμού, τότε τι είναι;
Οι εργαζόμενοι στη βιομηχανία πλατίνας επέστρεψαν στην απεργία και ο αγώνας τους συνεχίζεται. Όπως και ο αγώνας των μαύρων φοιτητών κατά της αποικιοκρατίας και των νεοφιλελεύθερων διδάκτρων[11]. Όπως και ο αγώνας της επιτροπής της Amadiba που αγωνίζεται ενάντια στην καταστροφή του τοπικού τρόπου ζωής από την αυστραλιανή εταιρία MRC, η οποία αποψιλώνει τις ακτές. Όπως και οι αγώνες της υπόθεσης Abahlali base Mjondolo και της επιτροπής στέγασης του Κέιπ Τάουν για την στοιχειώδη, αξιοπρεπή στέγαση. Οι άνθρωποι σε όλους αυτούς τους αγώνες αντιμετωπίζουν ποινικοποίηση και δολοφονίες αλλά συνεχίζουν τον αγώνα τους για αξιοπρέπεια. Είναι η ενέργεια της ανθρωπότητας.
Ως περαιτέρω επίδειξη της διαρθρωτικής και συνεχιζόμενης νέο-αποικιοκρατικής βίας και της φυσικοποίησης της, στην Κολομβία από την υπογραφή της «ειρηνευτικής συμφωνίας» τον Νοέμβριο του 2016, ο βρώμικος πόλεμος του κράτους οδήγησε σε 150.000 βίαια εκτοπισμένους και πάνω από 200 δολοφονημένους ακτιβιστές των κοινωνικών και περιβαλλοντικών κινημάτων[12]. Παρ’ όλα αυτά συνεχίζεται η μαζική κινητοποίηση, όπως αποδεικνύει η γενική απεργία διάρκειας τριών εβδομάδων των Κολομβιανών με αφρικανική προέλευση στη Μπουεναβεντούρα τον Μάιο-Ιούνιο του 2017, κυριολεκτικά ένας αγώνας ζωής και θανάτου για μισό εκατομμύριο ανθρώπους, για να αποκτήσουν ένα δημόσιο νοσοκομείο στην παράκτια πόλη τους[13].
Όσο για τους διαμεσολαβητικούς πολέμους, ήταν οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο που ως ιμπεριαλιστικές στρατιωτικές δυνάμεις οργάνωσαν την γενοκτονική σφαγή των 70 και πλέον χιλιάδων ανθρώπων στο Ελάμ Ταμίλ το 2009 και όχι η Κίνα, παρά την οικονομική της δύναμη και της υποστήριξης της για λόγους ιδίου συμφέροντος στο δολοφονικό καθεστώς της Σρι Λάνκα[14]. Το Ελάμ Ταμίλ έχει την ατυχία να αναζητά την ανεξαρτησία του σε μια στρατηγική περιοχή για τον παιχνίδι των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, ακριβώς στο πέρασμα των μεγαλύτερων θαλάσσιων οδών του κόσμου στον ινδικό ωκεανό. Οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο χρειάζονται ένα ενιαίο κράτος στη Σρι Λάνκα, και κυρίως χρειάζονται το λιμάνι του Τρινκομαλέ ως αναπόσπαστο κομμάτι της γεωστρατηγικής τους στον 21ο αιώνα, της επονομαζόμενης ως «βήμα στην Ασία». Τόσο με τον Ομπάμα όσο και με τον Τραμπ και τον Κλίντον οι ΗΠΑ δείχνουν με κάθε τρόπο ότι θα χρησιμοποιήσουν ναυτική δύναμη για να εμποδίσουν την ανάδειξη της Κίνας σε ανεξάρτητο παγκόσμιο παίκτη. Αυτή είναι η γεωγραφία του ιμπεριαλισμού.
Ας πάρουμε ένα τελευταίο παράδειγμα από το ίδιο μέρος του κόσμου, την λαϊκή εξέγερση στο Thoothukudi, στην Tamil Naadu ενάντια στη Vedanta, τη θυγατρική χαλκού της Sterlite, που σχεδίαζε να διπλασιάσει την παραγωγή στο εργοστάσιο τήξης χαλκού της, το οποίο παράγει ήδη το 40% του χαλκού της Ινδίας[15]. Οι κοντινές κοινότητες έχουν υποστεί τη μόλυνση του χυτηρίου για αρκετά χρόνια και αποφάσισαν πως δεν πάει άλλο. Κινητοποιήθηκαν για να ζητήσουν από τον «επαρχιακό εισπράκτορα» (που έπαιζε τον ρόλο του εισπράκτορας των εσόδων για τους Βρετανούς κατά την αποικιοκρατία) να εμποδίσει την επέκταση. Η αστυνομία δολοφόνησε δεκατρείς διαδηλωτές με τρόπο που θα μπορούσε να θεωρηθεί στοχευμένος, ενώ ακολούθησαν μαζικές κρατήσεις και βασανιστήρια[16]. Μια ενθαρρυντική πτυχή σε μια τρομακτική κατάσταση είναι η άμεση ανταπόκριση των ομοεθνών των Ταμίλ της διασπορά, η εκστρατεία Foil Vedanta (Ματαιώστε τη Verdana) και άλλες εκστρατείες που προκάλεσαν μαζικές διαδηλώσεις στο Λονδίνο. Η προσπάθεια αλληλεγγύης του Λονδίνου ενδυναμώνει σημαντικά την καρδιά του αγώνα, το μαζικό κίνημα στην Ινδία.
Αγώνες όπως της Marikana, της Buenaventura και του Thoothukudi αποτελούν το πραγματικό κινηματικό πλαίσιο της πρόκλησης του Τζον Σμιθ στον Ντέιβιντ Χάρβεϊ. Η αντιπαράθεση επιβεβαιώνει την επείγουσα ανάγκη για έναν ανανεωμένο μαρξισμό που θα συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό του αντιιμπεριαλισμού, με την ιδιαίτερη ευθύνη μας να το πράξουμε στον παγκόσμιο Βορρά.
Μπορεί ο ευρωκεντρικός μαρξισμός να συνεχίσει να αρνείται το γεγονός ότι ο καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός είναι συστηματική λεηλασία της εργατικής τάξης στον παγκόσμιο Νότο; Τι σημαίνει στην πραγματικότητα το να είναι κανείς αντικαπιταλιστής, αν δεν είναι ταυτόχρονα αντιιμπεριαλιστής; Εάν δεν βοηθά τον αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό, ποια η αξία του μαρξισμού; Πρέπει να πολεμήσουμε τον καπιταλιστικό ιμπεριαλισμό στη θεωρία και την πρακτική. Όπου υπάρχει ο ιμπεριαλισμός, αργά ή γρήγορα η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται. Αυτές είναι αξίες που πρέπει επίσης να μεταφερθούν από Νότο σε Βορρά και πριν να είναι αργά.https://www.antapocrisis.gr
