Εδώ
και πολλά χρόνια υπάρχει ένας φοβερά διάσημος και σημαντικός
Παλαιστίνιος σκηνοθέτης που αποτελεί, τουλάχιστον για μένα, μεγάλο
αίνιγμα.
Ο 59χρονος Ελία Σουλεϊμάν της
«Θεϊκής Παρέμβασης» (Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής το 2002 στις Κάνες)
και του «Χρόνου που απομένει», ένας κοσμοπολίτης που σπούδασε σινεμά
στη Νέα Υόρκη και έζησε για χρόνια αυτοεξόριστος στο Παρίσι, που είναι
τακτικός θαμώνας των μεγάλων φεστιβάλ και έχει την εμφάνιση δυτικού
εστέτ, με το αιώνιο καπέλο του και τα κομψά του ρούχα.
Είναι,
όμως, το σινεμά του αυτό που ενθουσιάζει και προβληματίζει. Γιατί
έρχεται από μια τόσο ταραγμένη γωνιά της Γης με την έκρηξη του γέλιου.
Της κωμωδίας. Και μάλιστα της λεπτής, ποιητικής, σουρεαλιστικής σάτιρας,
με τον ίδιο πάντα στο κέντρο, να διαλέγει να μιλήσει διακριτικά για την
πατρίδα του. Αλλά τόσο δραστικά.
Κάθε
ταινία του είναι γεγονός. Η τελευταία του, «It Must Be Heaven», κέρδισε
τον Μάιο στις Κάνες Ειδική Μνεία της Κριτικής Επιτροπής και το βραβείο
της FIPRESCI. Οι κριτικοί τον αγαπούν, αυτοί είναι που του κόλλησαν
(δικαιολογημένα) τον τίτλο του Ζακ Τατί της Παλαιστίνης, του Μπάστερ
Κίτον της Παλαιστίνης.
Δεν συμφωνεί απολύτως.
Αλλά είχαμε πολλά να πούμε, μιας και ο Ελία Σουλεϊμάν, χάρη στον Νίνο
Φένεκ Μικελίδη και το 32ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου, βρέθηκε
πριν από λίγες μέρες στην Αθήνα για την ελληνική πρεμιέρα του «It Must
Be Heaven».
Σ’ αυτήν ένας Παλαιστίνιος της Ναζαρέτ, ο ίδιος ο Σουλεϊμάν, εγκαταλείπει την πόλη του και αρχίζει μια περιπλάνηση στον κόσμο.
Πρώτα
Παρίσι, μετά Νέα Υόρκη. Συναντάει παραγωγούς για να βρει χρήματα («δεν
είναι αρκετά παλαιστινιακές οι ταινίες σου», του λέει ένας), κάθεται σε
παριζιάνικα καφέ, περπατάει σε έρημους δρόμους, παρακολουθεί τους
Αμερικανούς να κυκλοφορούν και να ψωνίζουν σε σουπερμάρκετ οπλισμένοι
σαν αστακοί, πέφτει συνεχώς πάνω σε γκροτέσκες αστυνομίες και σούπερ
στρατιωτικές παρελάσεις, βλέπει ποιητικά «οράματα» σε πάρκα της Νέας
Υόρκης. Και επιστρέφει σπίτι του. Τα ταρό που του έριξε χαρτομάντης του
είχαν πει ότι δεν θα δει όσο ζει ένα ανεξάρτητο παλαιστινιακό κράτος.
Μου
φάνηκε περισσότερο οργισμένος και απελπισμένος από τις ταινίες του.
Επιβεβαίωσε όμως την αίσθηση που είχα ότι δεν μπαίνει σε καλούπια, είναι
υπερβολικά ελεύθερος για πολιτικές σκοπιμότητες και εντάξεις.
• Εχετε καταλάβει τι ήταν αυτό που σας έσπρωξε προς την κωμωδία, πώς τη διαλέξατε ως κινηματογραφική σας γλώσσα;
Ολες
μου οι ταινίες, από τις μικρού μήκους ακόμα, πάντα ήταν κωμωδίες.
Νομίζω ότι οφείλεται στην οικογένειά μου. Είχε φοβερό χιούμορ. Οι γονείς
μου ήταν αστείοι, οι αδελφοί μου ήταν αστείοι, κι εγώ, ο μικρότερος
όλων, ζούσα μέσα στο κέφι και την τρυφερότητα. Είχα μια θαυμάσια
οικογένεια. Ολα αυτά με επηρέασαν.
•
Υπάρχει άραγε και κάποια παλαιστινιακή παράδοση στο χιούμορ, όπως
παραδεχόμαστε ότι οι Εβραίοι έχουν πολύ χιούμορ και καλής ποιότητας;
Με
αυτή σας την ερώτηση χτυπάτε ένα πολιτικό νεύρο. Νομίζω ότι σήμερα στην
υπόθεση χιούμορ εμείς οι Παλαιστίνιοι είμαστε πιο Εβραίοι από τους
Ισραηλινούς. Γιατί εμείς ζούμε πια σε γκέτο, φυλακές και εξορία, όπως
κάποτε αυτοί, συνθήκες που τους έκαναν να αναπτύξουν το φοβερό τους
χιούμορ.
Πολλοί φίλοι μου Εβραίοι μού λένε ότι
το χιούμορ μου είναι εβραϊκό και συμφωνώ μαζί τους. Οταν αρχίζεις να
ζεις την εμπειρία της εξορίας, ακόμα κι αν είναι επιλογή σου, αποκτάς
χιούμορ. Γιατί πολύ συχνά είναι μια ακτίνα ελπίδας μέσα σε καταστάσεις
απελπισίας, όπως ακριβώς τα εβραϊκά γκέτο στην Ευρώπη, εκεί όπου
γεννήθηκε το μαύρο χιούμορ τους.
• Συμφωνείτε, λοιπόν, όταν σας συγκρίνουν με τους Μπάστερ Κίτον και Ζακ Τατί;
Συμφωνώ.
Διαφωνώ, όμως, όταν πιστεύουν ότι με έχουν επηρεάσει. Γιατί εγώ άρχισα
να κάνω ταινίες όχι γιατί υπήρχε ο Τατί ή ο Κίτον, που ούτε καν τους
ήξερα, αλλά λόγω του Γιασουχίρο Οζου, του Μπρεσόν και του Αντονιόνι.
Οταν διαβάζω αυτές τις εμμονές του Τύπου για τη δουλειά μου, σκέφτομαι:
μα γιατί είναι τόσο περίεργες οι ομοιότητες των ανθρώπων; Δεν συναντάμε
συνέχεια ανθρώπους με τους οποίους έχουμε τις ίδιες μανίες και αγάπες,
την ίδια αίσθηση του χιούμορ; Ε, το ίδιο συμβαίνει και στο σινεμά.
Ναι,
έχω ομοιότητες με Τατί και Κίτον, καμιά φορά βλέπω ταινίες τους και
μένω έκπληκτος, με το στόμα ανοιχτό. Μου έχει τύχει να γράψω πράγματα
που αναγκάστηκα να τα αφαιρέσω από την ταινία όταν ανακάλυψα ότι ο Τατί
τα είχε κάνει πριν από μένα. Αλλά, επιμένω, τους ανακάλυψα αφού έκανα
τις ταινίες μου. Οι επιρροές ενός σκηνοθέτη δεν είναι μόνο
κινηματογραφικές. Τον διαμορφώνουν πολλά πράγματα, η γειτονιά του, τα
παιδικά του χρόνια, η οικογένειά του, τα βιβλία που διαβάζει, οι φίλοι
του.
• Τι θέλατε, λοιπόν, να μας πείτε με τη νέα ταινία σας; Οτι παντού στον κόσμο υπάρχει καταπίεση, αστυνομοκρατία, έλεγχος;
Ακριβώς
αυτό. Νομίζω ότι η ταινία μου δείχνει στους ανθρώπους το αντίθετο από
αυτό που ίσως περιμένουν από μένα, δηλαδή απλώς την Παλαιστίνη και το
παγκόσμιο μήνυμά της. Τους λέω ότι όλος ο πλανήτης έχει
παλαιστινοποιηθεί. Οτι όλος ο πλανήτης είναι υπό κατοχή, όχι μόνο η
Παλαιστίνη. Ο καθένας από μας νιώθει την ίδια αγωνία και μοναξιά με τους
Παλαιστίνιους, το αίσθημα ότι ο κόσμος διαλύεται είναι κοινό.
•
Δεν είστε το στερεότυπο του Παλαιστίνιου, πέραν του ότι είστε
χριστιανός. Δεν μοιάζετε πολύ θυμωμένος και ακτιβιστής και οι ταινίες
σας είναι πολύ αβάν-γκαρντ και καθόλου στρατευμένες. Επιπλέον η πατρίδα
σας, η Ναζαρέτ, ανήκει στο Ισραήλ. Ο Αμος Οζ μπορεί και να σας έλεγε
«Αραβοϊσραηλινό».
Οχι, δεν είμαι
Αραβοϊσραηλινός. Ακόμα και ο Οζ και οι αριστεροί Ισραηλινοί μπορεί να
χρησιμοποιήσουν τον επίσημο λόγο, που καθορίζεται από το κράτος. Εμείς
δεν είμαστε, όμως, μέρος του Ισραήλ, ό,τι και να ’ναι αυτό.
Δημιουργήθηκε το 1948, κατέλαβε όλη τη χώρα, εκδίωξε πολλούς από τους
κατοίκους της και σε όσους έμειναν, επέβαλε την ισραηλινή ταυτότητα.
• Αλήθεια, η δική σας οικογένεια πώς παρέμεινε στη Ναζαρέτ όπου κι εσείς γεννηθήκατε;
Είχε
μαζέψει τα υπάρχοντά της και κατευθυνόταν προς τον Λίβανο, αλλά τους
σταμάτησε ο αραβικός στρατός και τους είπε ότι η haganah, ο στρατός του
Ισραήλ, είχε καταλάβει όλη την περιοχή - αν προχωρούσαν θα έβρισκαν τον
θάνατο. «Γυρίστε στα σπίτια σας», τους είπαν, «πιο ασφαλείς θα είστε
εκεί». Κι έτσι έμειναν.
• Θέλω από
καιρό να σας πω ότι ο τρόπος που δείχνετε τη Ναζαρέτ στις ταινίες σας με
κάνει να θέλω να την επισκεφθώ. Ομορφη και με μια περίεργη γαλήνη, μια
πόλη μόνο με Αραβες στην καρδιά του Ισραήλ.
Στην
πραγματικότητα η Ναζαρέτ σήμερα βρίσκεται στην πιο σκληρή περίοδό της.
Οπως είδατε και στην ταινία, τριγυρνάνε νέοι με όπλα στα χέρια, όλα
έχουν ξεφύγει, υπάρχουν αλκοολισμός και ναρκωτικά. Εχει γίνει πια ένα
κανονικό γκέτο.
Οι Ισραηλινοί έχουν πάρει όλη
τη γη και τα εύφορα μέρη με τις ελιές, τα χωράφια και τις
παλαιστινιακές κοινότητες γύρω από την πόλη και οι Αραβες ζουν
κυριολεκτικά ο ένας πάνω στον άλλο.
•
Με αυτόν τον τόσο πολιτικό και θυμωμένο λόγο πώς γίνεται και γυρίζετε
ταινίες ποιητικές και σουρεαλιστικές και όχι άμεσα καταγγελτικές;
Είμαι
τόσο πολιτικοποιημένος και θυμωμένος όσο κάθε άνθρωπος που έχουν
καταλάβει την πατρίδα του και πρέπει να παλέψει εναντίον της κατοχής και
της αδικίας. Η τέχνη, όμως, δεν μπορεί να γίνεται σλόγκαν. Ελάχιστοι
πια το πιστεύουν αυτό, ανάμεσα στους Παλαιστίνιους σχεδόν κανείς.
H
ματιά τους πάνω στον κόσμο έχει αισθητική ποιότητα. Αν πάτε σε όλες τις
αραβικές πόλεις, τη Ραμάλα, τη Χάιφα, τη Ναζαρέτ, θα δείτε μια τέχνη
χωρίς καθόλου συνθήματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι αναγκαστικά
ενδιαφέρουσα και παγκόσμια. Οπως παντού στον κόσμο, κάποιοι Παλαιστίνιοι
καλλιτέχνες είναι προωθημένοι και κάποιοι επαρχιώτες.
Οτιδήποτε
συμβαίνει στην Παλαιστίνη μπορώ να το δω και στην Αθήνα. Υπάρχουν
Ελληνες σκηνοθέτες με πνεύμα ανοιχτό στον κόσμο, πάντα βέβαια μέσα από
τη δική τους αίσθηση ταυτότητας και ιδιαιτερότητας, και άλλοι εντελώς
ξεπερασμένοι. Ολα εξαρτώνται από την αισθητική του καλλιτέχνη, από το
ρίσκο που παίρνει αντί να επαναλάβει για προστασία και σιγουριά ένα
ξεπερασμένο κινηματογραφικό λεξιλόγιο.
•
Με τη θρησκεία τι γίνεται, εννοώ τη μουσουλμανική; Επηρεάζει,
δυσκολεύει την καλλιτεχνική έκφραση; Εχουμε στο μυαλό μας κάτι το
αυστηρό και μονολιθικό.
Θα μπορούσα κι εγώ να σας πω ότι και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος είναι το ίδιο ακριβώς μονολιθική και αυστηρή.
• Ακόμα κι αν είναι έτσι, δεν έχει λόγο στα δημόσια και κανείς δεν της δίνει σημασία.
(γελάει).
Τι λέτε; Εμείς ακόμα της δίνουμε. Γιατί η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία
στην Παλαιστίνη είναι μέσα στη διαφθορά. Πουλάει παλαιστινιακή
περιουσία, σπίτια και εδάφη στην κυβέρνηση του Ισραήλ για να βγάλει
χρήματα. Είμαι χριστιανός ορθόδοξος, αλλά όχι θρήσκος.
•
Ξεκινάτε, όμως, την ταινία σας με μια ξεκαρδιστική σκηνή στην εκκλησία,
στην Ανάσταση ή στον Επιτάφιο, δεν πολυκατάλαβα, όπου ο ιερέας χτυπάει
την κλειστή της πόρτα (νομίζω ότι το έχουμε κι εμείς εδώ αυτό το τόσο
ωραίο και θεατρικό εκκλησιαστικό δρώμενο) και οι πιστοί δεν του
ανοίγουν!
Το κάνετε κι εσείς αυτό καμιά φορά; Αφήνετε τον παπά απέξω;
• Οχι, οχι. Νόμισα ότι αυτό το καταπληκτικά αναρχικό συμβάν το φανταστήκατε!
Καθόλου.
Συνέβη ακριβώς έτσι όπως το είδατε. Πριν από είκοσι-τριάντα χρόνια, οι
άντρες που ήταν μέσα στην εκκλησία μέθυσαν με ρακί και είπαν στον παπά
«δεν σ’ ανοίγουμε». Και έτσι, κάθε δυο-τρία χρόνια, σαν έθιμο, σαν
αναπαράσταση, η σκηνή επαναλαμβάνεται, χωρίς φυσικά να είναι κανείς
μεθυσμένος. Ζω στη χριστιανική γειτονιά της Ναζαρέτ και ο ξάδελφός μου
είναι ο ιερέας της εκκλησίας. Επειδή ήξερε ότι θα γυρίσω αυτή τη σκηνή,
έφυγε από τη Ναζαρέτ για λίγο, ήρθε στην Ελλάδα για θρησκευτικό
προσκύνημα.
• Δεν μου απαντήσατε,
όμως, για την επιρροή της μουσουλμανικής θρησκείας στην τέχνη των
Παλαιστινίων. Βλέπουμε τι γίνεται στο Ιράν, ακούμε για φοβερά πράγματα
στη Γάζα.
Αυτές είναι οι ιδεολογικές
ακρότητες του Ισλάμ. Οι μουσουλμάνοι, ξέρετε, είναι το ίδιο κοσμικοί με
σας και μένα, όχι μόνο στη Ναζαρέτ, αλλά και στη Γάζα. Μη βλέπετε τι
προβάλλουν τα μίντια, δεν υπάρχει καν διάκριση μεταξύ χριστιανών και
μουσουλμάνων. Ο μόνος διαχωρισμός που υπάρχει είναι μεταξύ θρήσκων και
κοσμικών.
Οσο για τους θρήσκους, συμβαίνει
ό,τι και στην Ελλάδα. Κάποιοι χριστιανοί εδώ πηγαίνουν στην εκκλησία
κάθε Πάσχα και Χριστούγεννα, επειδή σέβονται τις γιορτές, και άλλοι ζουν
όπως οι χριστιανοί του Μεσαίωνα. Το ίδιο και οι μουσουλμάνοι. Αυτοί που
έχουν κάνει τη θρησκεία τους ιδεολογικό και πολιτικό πρόγραμμα είναι
ισλαμιστές, όχι μουσουλμάνοι.
Δεν είναι η
πλειονότητα, αλλά υπάρχουν πολλοί. Και στη Γάζα, όπου κυβερνάει φυσικά η
ριζοσπαστική, ισλαμιστική Χαμάς, που δεν μου αρέσει καθόλου, αλλά και
στη Ναζαρέτ και τη Ραμάλα, όπου κυβερνάει η Παλαιστινιακή Αρχή, που
επίσης δεν μου αρέσει.
• Γιατί; Τουλάχιστον αυτή είναι μετριοπαθής.
Είναι
φρικτά διεφθαρμένη. Ολο αυτό το παιχνίδι με τη Συμφωνία του Οσλο δεν
ήταν παρά μια εκδήλωση διαφθοράς, οι Ισραηλινοί εξαγόρασαν τους
Παλαιστίνιους με δολάρια. Είναι γεγονός πως όλα τα χρήματα -και ήταν
πάρα πολλά- που δόθηκαν μετά το Οσλο στους Παλαιστίνιους από την
Ευρωπαϊκή Ενωση και τις ΗΠΑ πήγαν στις τσέπες της Παλαιστινιακής Αρχής.
Δημιουργήθηκε
μια τάξη νεόπλουτων. Αν πάτε στη Ραμάλα, την έδρα της, θα δείτε πλήθος
από Range Rover και μεγάλη φτώχεια μαζί. Και επιπλέον, η Παλαιστινιακή
Αρχή κατάντησε να παίζει τον ρόλο του αστυφύλακα για λογαριασμό του
Ισραήλ - ελέγχει και παρακολουθεί όλα τα νέα παιδιά που είναι ακτιβιστές
και αναρχικοί.
• Οι ταινίες σας παίζονται στη Δυτική Οχθη, στη Γάζα, στο Ισραήλ;
Παίζονται
παντού. Στο Ισραήλ διδάσκονται και στο πανεπιστήμιο, όπου κατά παράδοση
υπάρχει πιο ανοιχτό, φιλελεύθερο, πλουραλιστικό πνεύμα. Αλλά, πρέπει να
σας πω, ότι αρνήθηκα να βγει στις αίθουσες του Ισραήλ το «It Must Be
Heaven». Γιατί δεν ανέχομαι πια τον φασισμό του Ισραήλ. Δεν αντέχω πια
αυτή τη δήθεν προσπάθεια για ειρήνη και λύση. Αποφάσισα να πω «basta».
•
Επομένως είστε και υπέρ ενός καλλιτεχνικού μποϊκοτάζ του Ισραήλ, να μην
πηγαίνουν σκηνοθέτες, συγγραφείς, μουσικοί από τη Δύση;
Μπορεί
να κάνω ένα είδος προσωπικού μποϊκοτάζ, αλλά στην πραγματικότητα δεν
είμαι υπέρ του γενικού μποϊκοταζ. Το υποστηρίζω μόνο όταν αφορά θεσμούς
που χρηματοδοτούνται από το κράτος του Ισραήλ για προπαγανδιστικούς
σκοπούς. Ξέρετε, το θέμα με μένα είναι ευρύτερο. Εχω ένα μεγάλο πρόβλημα
με οτιδήποτε το συλλογικό. Οταν μαζεύονται δέκα, είκοσι ή και
περισσότεροι άνθρωποι και αρχίζουν να στηρίζουν όλοι το ίδιο πράγμα, την
ίδια στιγμή, τότε αρχίζω και ανησυχώ.
Ο,τι
και να ’ναι αυτό, αριστερό ή δεξιό. Ετσι, παίρνω τις αποφάσεις μου μόνο
με προσωπική βάση. Δεν συνδέομαι με κανένα κόμμα ή ομάδα. Θέλω να
διατηρήσω την πνευματική μου ελευθερία μακριά από αυτό το είδος της
ομαδικότητας και συντροφικότητας που μπορεί να δημιουργήσει παράπλευρες
απώλειες. Ετσι λειτουργώ και στο θέμα του μποϊκοτάζ του Ισραήλ.https://www.efsyn.gr
