Ο μαζικός θάνατος αθώων στοιχειώνει τους ζωντανούς, τουλάχιστον έως
ότου ο κάθε θάνατος αφηγηθεί, η κάθε τελευταία στιγμή καταγραφεί, όλες
οι προσωπικές ιστορίες υφανθούν σε μια ενοποιητική, καθαρκτική
εξιστόρηση. Στα δέκα χρόνια που πέρασαν, πολλά από τα φαντάσματα
εξιλεώθηκαν μέσα από τις συγκλονιστικές αναπαραστάσεις των τελευταίων
στιγμών, την απομαγνητοφώνηση των τελευταίων τηλεφωνημάτων, των
απέλπιδων προσπαθειών απόδρασης από τους πύργους που έλιωναν, τις
ηρωϊκές διασώσεις των πυροσβεστών, της σώμα-προς-σώμα πάλης μέσα στο
καταδικασμένο αεροπλάνο που συνετρίβη στην Πενσυλβάνια, την αλληλεγγύη
μεταξύ των πανικοβλημένων μέσα στο σύννεφο σκόνης κοντά στο Ground Zero,
τις γενναίες αντιπολεμικές συγκεντρώσεις που ακολούθησαν όπου τα θύματα
μηνούσαν στην εξουσία "όχι πόλεμο στο όνομά μου". Παρόλα αυτά, η
κάθαρση δεν ήρθε.
Πολλοί αναφέρθηκαν στους πανηγυρισμούς νεαρών αμερικανών που ακολούθησαν την πρόσφατη είδηση του θανάτου του Μπιν Λάντεν, και της ρίψης του κουφαριού του στην θάλασσα, ως "κάθαρση". Ο βίαιος θάνατος του εχθρού πράγματι μπορεί να προκαλέσει ενθουσιασμό αλλά, όπως δραματουργοί από τον Σοφοκλή ως τον Shakespeare γνώριζαν καλύτερα, ο ενθουσιασμός αυτός γρήγορα δίνει την θέση του σε μούδιασμα πριν συνειδητοποιήσουμε ότι η πληγή παραμένει εκεί, πιο αιμορραγούσα από ποτέ. Με το που κοπάζουν οι αλαλαγμοί χαράς, η πικρία επιστρέφει στο στόμα, το βάρος στην καρδιά. Μόνο η επιβεβαίωση μιας ηθικής νίκης μπορεί να βοηθήσει, να απαλύνει.
Η ενδεκάτη ενάτου του δύο χιλιάδες ένα συνέτριψε τις προσεκτικά κατασκευασμένες φαντασιώσεις πολλών. Συνέτριψε τον μύθο του "τέλους της ιστορίας" που έζησε στιγμές δόξας μετά την κατεδάφιση του Τείχους του Βερολίνου. Συνέτριψε την φαντασίωση του "παγκόσμιου χωριού" στο οποίο υποτίθεται είμαστε όλοι απλοί επιχειρηματίες (των οποίων η επιτυχία εξαρτάται αποκλειστικά από την ελκυστικότητα της πραμάτειας τους). Στιγμάτισε ακόμα και την εικόνα των διαδηλωτών εναντίον της παγκοσμιοποίησης ρίχνοντας σκιές στην φιλοδοξία τους να εισβάλουν βίαια στα καλά φρουρούμενα θέρετρα όπου συνωστίζονται οι κραταιοί και οι έχοντες. Μα πάνω από όλα, εκείνο που εμπόδισε έως σήμερα την πραγματική κάθαρση, ήταν η ευκολία με την οποία η Δύση απεμπόλησε τις ηθικές και νομικές της αρχές, κάνοντας ένα ανεκτίμητο δώρο στην Αλ Κάιντα κατά την μετά την 11/9 εποχή. Κάπως έτσι, ο Πόλεμος Εναντίον του Τρόμου (The War on Terror) μετέτρεψε μια τραγωδία σε καταστροφή.
“Η πρακτική της αμοιβαιότητας, του 'οφθαλμός αντί οφθαλμού', είναι μέρος της δικαιοσύνης, και εκείνος που ρίχνει την πρώτη πέτρα είναι ο άδικος.” Με αυτό το βιβλικό επιχείρημα, το οποίο ξεστόμισε μέσα από τις γνωστές του κασέτες, ο Μπιν Λάντεν προσπάθησε να "εξηγήσει" το αποτρόπαιο έγκλημα στην Μαδρίτη που πρόσθετε τις ζωές εκατόν ενενήντα ενός ανθρώπων σε εκείνες που χάθηκαν πριν δέκα χρόνια. Με αυτό ακριβώς το σκεπτικό ο Μπιν Λάντεν νόμισε ότι απαλλάχθηκε από την ενοχή για εγκλήματα τα οποία κάποιοι διέπραξαν στο όνομά του θέτοντάς τα στην "σωστή" χρονική σειρά πάνω σε μια αλυσίδα εγκλημάτων της οποίας ο πρώτος κρίκος ήταν, κατά την γνώμη του, κάποιο έγκλημα δυτικών ιμπεριαλιστών.
Λες και ήθελαν να πριμοδοτήσουν, να νομιμοποιήσουν, αυτό το πρωτόγονο σκεπτικό, οι νεοσυντηρητικοί του Bush, με την πλήρη συνενοχή των Ευρωπαίων ηγετών, ενστερνίστηκαν ένα πανοιμοιότυπο εργαλειακό σκεπτικό, μια βιβλική λογική που δεν διαφέρει από το "οφθαλμόν αντί οφθαλμού" και από την πρακτική του μία-σου-και-μία-μου. Μόλις η Δύση έπεσε με το κεφάλι σε αυτή την παγίδα, ο Μπιν Λάντεν άδραξε της ευκαιρίας να αναρωτηθεί: "Σε ποια θρησκεία ή φιλοσοφία οι δικοί σας νεκροί είναι αθώοι όταν οι δικοί μας θεωρούνται εκ προοιμίου ένοχοι; Με ποια λογική το δικό σας αίμα μετρά ως πραγματικό ενώ το δικό μας ως άνευ αξίας;"
Υπό αυτό το πρίσμα, ο διαφημιζόμενος Πόλεμος Εναντίον του Τρόμου είχε ως υπ' αριθμό νούμερο ένα θύμα την αφήγηση που λέει η Δύση στον εαυτό της τα βράδια για να κοιμάται με ήσυχη την συνείδησή της. Αρχικά, ξέχασε την βασική αρχή του Kant που απαγορεύει την χρήση ανθρώπων ως μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού - όσο καλός κ' αγαθός κι αν είναι η σκοπός αυτός. Κατόπιν η ήττα της Δύσης ολοκληρώθηκε όταν δημιούργησε την νέα έννοια του Άνομου Μαχητή (Unlawful Combatant). Ακριβώς όπως το Τείχος του Βερολίνου δημιούργησε μια νεκρά ηθική ζώνη εντός της οποίας "δικαιολογούνταν" μια σειρά από αμαρτίες, και στις δύο μεριές του Τείχους - από τα υπόγεια της Stasi στο Στάδιο του Σαντιάγκο επί Pinochet στην Χιλή], έτσι και η απόφαση να δημιουργηθεί αυθαίρετα μια νέα νομική κατηγορία ανθρώπων για τους οποίους δεν ισχύει κανένα δίκαιο δημιούργησε ένα νέο ηθικό κενό στο οποίο έσπευσαν να "κατοικήσουν" οι συστηματικές διηπειρωτικές απαγωγές (renditions), οι "ενισχυμένες ανακρίσεις" (enhanced interrogations), τα κολαστήρια του Γκουαντάναμο και του Άμπου Γκράιμπ.
Οι νεοσυντηρητικοί του Bush σε καμία περίπτωση δεν εφηύραν την βιβλική εκδίκηση, τα βασανιστήρια, τις φαεινές ιδέες για επιδρομές σε ξένες χώρες. Ούτε η κα Thatcher είχε εφεύρει, κατά την πρωθυπουργία της, την απληστία ως αρετή, τους καταφερτζήδες ως παράδειγμα προς μίμηση, ή τους δημοσιοσχεσίτες ως ιδανικούς κυβερνήτες. Το μεγαλύτερο επίτευγμα της ακροδεξιάς νεοσυντήρησης ήταν το να καταστήσουν αδύνατον να σκεφτεί κανείς πως κάποια πράγματα (π.χ. τα βασανιστήρια ή το να καταδικάσεις εκατομμύρια στην ανεργία ως αντιπληθωριστικό μέτρο) απλά δεν πρέπει να γίνονται ανεξάρτητα από τα όποια οφέλη κρίνεις ότι θα προκύψουν για σένα, το σινάφι σου, την κοινωνική σου τάξη.
Δέκα χρόνια πέρασαν από τότε που τα θύματα του φονταμενταλισμού ψάχνουν την αυθεντική κάθαρση. Αυτή η μελαγχολική αναζήτηση έχει γίνει πιο δύσκολη από ποτέ στην Δύση, την ώρα που (τι ειρωνεία!) φαίνεται να γίνεται πιο εύκολη στην εξεγερμένη Μέση Ανατολή. Ο εξαιρετικός νέος δικηγόρος από το Chicago, του οποίου η ραγδαία άνοδος οφείλεται στις ρητορικές του εξάρσεις στο όνομα πανανθρώπινων αξιών, υπονόμευσε βίαια την αναζητούμενη κάθαρση όταν, με το που ήρθε στην εξουσία, αφέθηκε στην απατηλή σαγήνη των νεοσυντηρητικών επιχειρημάτων σύμφωνα με τα οποία "το Γκουαντάναμο δεν μπορεί να κλείσει", "τα βασανιστήρια είναι απαραίτητα", το μάθημα που δίδαξε το Ισραήλ στην οικουμένη (δικάζοντας υποδειγματικά τον αιμοσταγή ή Eichmann) είναι "παρωχημένο"...Και σαν να μην έφτανε αυτή η ηθική κατρακύλα, το Κραχ του 2008 στέρησε από τις Αμερικανικές και Ευρωπαϊκές ελίτ το επιχείρημα ότι ό,τι ηθικά μεμπτό κάνουν το πράττουν για να εξασφαλίζουν στους λαούς της Δύσης, αλλά και της Οικουμένης ολόκληρης, την... Ανάπτυξη και την Ευημερία.
Με τις καρδιές μας ακόμα στοιχειωμένες από τον θρίαμβο των φονταμενταλιστών, που ξεκίνησε ανήμερα πριν δέκα χρόνια, και με τις σκέψεις μας να ταλανίζονται από τα νούμερα και τους αριθμούς της μετά το 2008 Κρίσης, είναι εύκολο να στραφούμε για έμπνευση προς ανατολάς: στους δρόμους της Τυνησίας, στην Πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου, στους άνεμους αλλαγής και ελευθερίας που πνέουν από την Λιβύη στην Υεμένη και από το Μπαχρέιν στα σοκάκια της Δαμασκού, στην επιταχυνόμενη ευημερία της Κίνας και της Ινδίας, στη Λατινική Αμερική που επί τέλους σηκώνει κεφάλι, στην Αφρική ακόμα. Κι όμως. Κάτι μέσα μου λέει ότι το κλειδί για την κάθαρση παραμένει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Είναι δύσκολο να εξηγήσω την λογική της εσωτερικής αυτής φωνής. Αυτό που καταθέτω είναι ότι επαναλαμβάνει ασταμάτητα πως ο κόσμος μας έχει ανάγκη Αμερικανούς που θα ξαναδώσουν δύναμη στην ιδέα ότι κάποια πράγματα πρέπει να γίνονται έτσι. Χωρίς κανέναν λόγο. Μόνο και μόνο ότι αυτό είναι το σωστό και το πρέπον. Κι ότι κάποια άλλα δεν πρέπει να γίνονται ποτέ, όσο καλό και να θεωρούμε τον σκοπό που υπηρετούν.
(*) Μετάφραση από τα αγγλικά άρθρου που μου ζήτησε να συνεισφέρω ο εκδοτικός οίκος Palgrave Macmillan USA σε ένα ανθολόγιο απόψεων, το 9/11 FORUM (βλ. εδώ), με την ευκαιρία της δέκατης επετείου από τις επιθέσεις στους δίδυμους πύργους.http://www.protagon.gr/
Πολλοί αναφέρθηκαν στους πανηγυρισμούς νεαρών αμερικανών που ακολούθησαν την πρόσφατη είδηση του θανάτου του Μπιν Λάντεν, και της ρίψης του κουφαριού του στην θάλασσα, ως "κάθαρση". Ο βίαιος θάνατος του εχθρού πράγματι μπορεί να προκαλέσει ενθουσιασμό αλλά, όπως δραματουργοί από τον Σοφοκλή ως τον Shakespeare γνώριζαν καλύτερα, ο ενθουσιασμός αυτός γρήγορα δίνει την θέση του σε μούδιασμα πριν συνειδητοποιήσουμε ότι η πληγή παραμένει εκεί, πιο αιμορραγούσα από ποτέ. Με το που κοπάζουν οι αλαλαγμοί χαράς, η πικρία επιστρέφει στο στόμα, το βάρος στην καρδιά. Μόνο η επιβεβαίωση μιας ηθικής νίκης μπορεί να βοηθήσει, να απαλύνει.
Η ενδεκάτη ενάτου του δύο χιλιάδες ένα συνέτριψε τις προσεκτικά κατασκευασμένες φαντασιώσεις πολλών. Συνέτριψε τον μύθο του "τέλους της ιστορίας" που έζησε στιγμές δόξας μετά την κατεδάφιση του Τείχους του Βερολίνου. Συνέτριψε την φαντασίωση του "παγκόσμιου χωριού" στο οποίο υποτίθεται είμαστε όλοι απλοί επιχειρηματίες (των οποίων η επιτυχία εξαρτάται αποκλειστικά από την ελκυστικότητα της πραμάτειας τους). Στιγμάτισε ακόμα και την εικόνα των διαδηλωτών εναντίον της παγκοσμιοποίησης ρίχνοντας σκιές στην φιλοδοξία τους να εισβάλουν βίαια στα καλά φρουρούμενα θέρετρα όπου συνωστίζονται οι κραταιοί και οι έχοντες. Μα πάνω από όλα, εκείνο που εμπόδισε έως σήμερα την πραγματική κάθαρση, ήταν η ευκολία με την οποία η Δύση απεμπόλησε τις ηθικές και νομικές της αρχές, κάνοντας ένα ανεκτίμητο δώρο στην Αλ Κάιντα κατά την μετά την 11/9 εποχή. Κάπως έτσι, ο Πόλεμος Εναντίον του Τρόμου (The War on Terror) μετέτρεψε μια τραγωδία σε καταστροφή.
“Η πρακτική της αμοιβαιότητας, του 'οφθαλμός αντί οφθαλμού', είναι μέρος της δικαιοσύνης, και εκείνος που ρίχνει την πρώτη πέτρα είναι ο άδικος.” Με αυτό το βιβλικό επιχείρημα, το οποίο ξεστόμισε μέσα από τις γνωστές του κασέτες, ο Μπιν Λάντεν προσπάθησε να "εξηγήσει" το αποτρόπαιο έγκλημα στην Μαδρίτη που πρόσθετε τις ζωές εκατόν ενενήντα ενός ανθρώπων σε εκείνες που χάθηκαν πριν δέκα χρόνια. Με αυτό ακριβώς το σκεπτικό ο Μπιν Λάντεν νόμισε ότι απαλλάχθηκε από την ενοχή για εγκλήματα τα οποία κάποιοι διέπραξαν στο όνομά του θέτοντάς τα στην "σωστή" χρονική σειρά πάνω σε μια αλυσίδα εγκλημάτων της οποίας ο πρώτος κρίκος ήταν, κατά την γνώμη του, κάποιο έγκλημα δυτικών ιμπεριαλιστών.
Λες και ήθελαν να πριμοδοτήσουν, να νομιμοποιήσουν, αυτό το πρωτόγονο σκεπτικό, οι νεοσυντηρητικοί του Bush, με την πλήρη συνενοχή των Ευρωπαίων ηγετών, ενστερνίστηκαν ένα πανοιμοιότυπο εργαλειακό σκεπτικό, μια βιβλική λογική που δεν διαφέρει από το "οφθαλμόν αντί οφθαλμού" και από την πρακτική του μία-σου-και-μία-μου. Μόλις η Δύση έπεσε με το κεφάλι σε αυτή την παγίδα, ο Μπιν Λάντεν άδραξε της ευκαιρίας να αναρωτηθεί: "Σε ποια θρησκεία ή φιλοσοφία οι δικοί σας νεκροί είναι αθώοι όταν οι δικοί μας θεωρούνται εκ προοιμίου ένοχοι; Με ποια λογική το δικό σας αίμα μετρά ως πραγματικό ενώ το δικό μας ως άνευ αξίας;"
Υπό αυτό το πρίσμα, ο διαφημιζόμενος Πόλεμος Εναντίον του Τρόμου είχε ως υπ' αριθμό νούμερο ένα θύμα την αφήγηση που λέει η Δύση στον εαυτό της τα βράδια για να κοιμάται με ήσυχη την συνείδησή της. Αρχικά, ξέχασε την βασική αρχή του Kant που απαγορεύει την χρήση ανθρώπων ως μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού - όσο καλός κ' αγαθός κι αν είναι η σκοπός αυτός. Κατόπιν η ήττα της Δύσης ολοκληρώθηκε όταν δημιούργησε την νέα έννοια του Άνομου Μαχητή (Unlawful Combatant). Ακριβώς όπως το Τείχος του Βερολίνου δημιούργησε μια νεκρά ηθική ζώνη εντός της οποίας "δικαιολογούνταν" μια σειρά από αμαρτίες, και στις δύο μεριές του Τείχους - από τα υπόγεια της Stasi στο Στάδιο του Σαντιάγκο επί Pinochet στην Χιλή], έτσι και η απόφαση να δημιουργηθεί αυθαίρετα μια νέα νομική κατηγορία ανθρώπων για τους οποίους δεν ισχύει κανένα δίκαιο δημιούργησε ένα νέο ηθικό κενό στο οποίο έσπευσαν να "κατοικήσουν" οι συστηματικές διηπειρωτικές απαγωγές (renditions), οι "ενισχυμένες ανακρίσεις" (enhanced interrogations), τα κολαστήρια του Γκουαντάναμο και του Άμπου Γκράιμπ.
Οι νεοσυντηρητικοί του Bush σε καμία περίπτωση δεν εφηύραν την βιβλική εκδίκηση, τα βασανιστήρια, τις φαεινές ιδέες για επιδρομές σε ξένες χώρες. Ούτε η κα Thatcher είχε εφεύρει, κατά την πρωθυπουργία της, την απληστία ως αρετή, τους καταφερτζήδες ως παράδειγμα προς μίμηση, ή τους δημοσιοσχεσίτες ως ιδανικούς κυβερνήτες. Το μεγαλύτερο επίτευγμα της ακροδεξιάς νεοσυντήρησης ήταν το να καταστήσουν αδύνατον να σκεφτεί κανείς πως κάποια πράγματα (π.χ. τα βασανιστήρια ή το να καταδικάσεις εκατομμύρια στην ανεργία ως αντιπληθωριστικό μέτρο) απλά δεν πρέπει να γίνονται ανεξάρτητα από τα όποια οφέλη κρίνεις ότι θα προκύψουν για σένα, το σινάφι σου, την κοινωνική σου τάξη.
Δέκα χρόνια πέρασαν από τότε που τα θύματα του φονταμενταλισμού ψάχνουν την αυθεντική κάθαρση. Αυτή η μελαγχολική αναζήτηση έχει γίνει πιο δύσκολη από ποτέ στην Δύση, την ώρα που (τι ειρωνεία!) φαίνεται να γίνεται πιο εύκολη στην εξεγερμένη Μέση Ανατολή. Ο εξαιρετικός νέος δικηγόρος από το Chicago, του οποίου η ραγδαία άνοδος οφείλεται στις ρητορικές του εξάρσεις στο όνομα πανανθρώπινων αξιών, υπονόμευσε βίαια την αναζητούμενη κάθαρση όταν, με το που ήρθε στην εξουσία, αφέθηκε στην απατηλή σαγήνη των νεοσυντηρητικών επιχειρημάτων σύμφωνα με τα οποία "το Γκουαντάναμο δεν μπορεί να κλείσει", "τα βασανιστήρια είναι απαραίτητα", το μάθημα που δίδαξε το Ισραήλ στην οικουμένη (δικάζοντας υποδειγματικά τον αιμοσταγή ή Eichmann) είναι "παρωχημένο"...Και σαν να μην έφτανε αυτή η ηθική κατρακύλα, το Κραχ του 2008 στέρησε από τις Αμερικανικές και Ευρωπαϊκές ελίτ το επιχείρημα ότι ό,τι ηθικά μεμπτό κάνουν το πράττουν για να εξασφαλίζουν στους λαούς της Δύσης, αλλά και της Οικουμένης ολόκληρης, την... Ανάπτυξη και την Ευημερία.
Με τις καρδιές μας ακόμα στοιχειωμένες από τον θρίαμβο των φονταμενταλιστών, που ξεκίνησε ανήμερα πριν δέκα χρόνια, και με τις σκέψεις μας να ταλανίζονται από τα νούμερα και τους αριθμούς της μετά το 2008 Κρίσης, είναι εύκολο να στραφούμε για έμπνευση προς ανατολάς: στους δρόμους της Τυνησίας, στην Πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου, στους άνεμους αλλαγής και ελευθερίας που πνέουν από την Λιβύη στην Υεμένη και από το Μπαχρέιν στα σοκάκια της Δαμασκού, στην επιταχυνόμενη ευημερία της Κίνας και της Ινδίας, στη Λατινική Αμερική που επί τέλους σηκώνει κεφάλι, στην Αφρική ακόμα. Κι όμως. Κάτι μέσα μου λέει ότι το κλειδί για την κάθαρση παραμένει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Είναι δύσκολο να εξηγήσω την λογική της εσωτερικής αυτής φωνής. Αυτό που καταθέτω είναι ότι επαναλαμβάνει ασταμάτητα πως ο κόσμος μας έχει ανάγκη Αμερικανούς που θα ξαναδώσουν δύναμη στην ιδέα ότι κάποια πράγματα πρέπει να γίνονται έτσι. Χωρίς κανέναν λόγο. Μόνο και μόνο ότι αυτό είναι το σωστό και το πρέπον. Κι ότι κάποια άλλα δεν πρέπει να γίνονται ποτέ, όσο καλό και να θεωρούμε τον σκοπό που υπηρετούν.
(*) Μετάφραση από τα αγγλικά άρθρου που μου ζήτησε να συνεισφέρω ο εκδοτικός οίκος Palgrave Macmillan USA σε ένα ανθολόγιο απόψεων, το 9/11 FORUM (βλ. εδώ), με την ευκαιρία της δέκατης επετείου από τις επιθέσεις στους δίδυμους πύργους.http://www.protagon.gr/
