 |
| Το γλαύκωμα ξεκινά από το... στομάχι! |
Μια «ρομαντική» σύλληψη, το πάθος για βοήθεια των ασθενών, η σκληρή ερευνητική δουλειά που ξεκίνησε πριν από δέκα και πλέον χρόνια και δεν σταματά: το αποτέλεσμα αυτού του ευρηματικού«κοκτέιλ» είναι μια σύνδεση που μπορεί να μοιάζει περίεργη αλλά πιθανώς θα ρίξει κάποια ημέρα (κυριολεκτικώς) φως στις ζωές πολλών ανθρώπων με γλαύκωμα αλλά και άλλες νευροεκφυλιστικές νόσους.
Ο… ρομαντισμός αλλά και το πάθος για καλύτερη έκβαση στη μάχη με τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα ανήκουν στον κ. Ι. Κουντουρά, καθηγητή Παθολογίας - Γαστρεντερολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), και σε μια μεγάλη ομάδα ειδικών - στην πλειονότητά τους από το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης - που σε συνεργασία με τον καθηγητή μετέτρεψαν μια ιδέα σε σημαντική ερευνητική πράξη.
Οι... αταίριαστοι
Ποια είναι αυτή η ιδέα που «χτίζεται» σε ολοένα και πιο ισχυρά θεμέλια μέσα από μελέτες; Μπορεί να σας φανεί το λιγότερο αλλόκοτη - άλλωστε μοιάζει εξαρχής άξιο απορίας τι σχέση μπορεί να έχει ένας γαστρεντερολόγος με τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα - αλλά, όπως φαίνεται, από αυτά τα «αταίριαστα ζευγάρια» μπορεί να γραφτεί κάποια ημέρα ένα… happy end για πολλούς ασθενείς. Αφορά σύνδεση του γνωστού σε όλους «ενόχου» για το έλκος ελικοβακτηριδίου του πυλωρού (Η. pylori) με το γλαύκωμα, μια νευροεκφυλιστική ασθένεια των οφθαλμών που χαρακτηρίζεται από πολύ υψηλή ενδοφθάλμια πίεση και η οποία αποτελεί δεύτερη αιτία τύφλωσης σε παγκόσμιο επίπεδο μετά τον καταρράκτη. Και όχι μόνο: με δεδομένο ότι το γλαύκωμα αποκαλείται «νόσος Αλτσχάιμερ» των ματιών, η σύνδεση αυτή μπορεί να καλύπτει πολύ περισσότερα νοσήματα στα οποία το νευρικό σύστημα εκφυλίζεται, όπως το Αλτσχάιμερ, η νόσος του Πάρκινσον και η πολλαπλή σκλήρυνση, σύμφωνα με τα τελευταία ερευνητικά στοιχεία που έρχονται κυρίως από τη Θεσσαλονίκη αλλά και από άλλες ομάδες στο εξωτερικό. Ελπίζουμε κάποια ημέρα από τις φαινομενικώς «αταίριαστες» σχέσεις μεταξύ του ελικοβακτηριδίου και διαφορετικών νευροεκφυλιστικών νόσων να προκύψουν πιο… ταιριαστές θεραπείες για πλήθος ασθενών.
Ο κ. Κουντουράς εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» ποια είναι η «ρομαντική» βάση της ερευνητικής δουλειάς του ίδιου και των συνεργατών του, η οποία ίσως κάποια ημέρα ανοίξει νέους (απλούστερους) δρόμους στην αντιμετώπιση πλήθους νευροεκφυλιστικών νοσημάτων. «Πριν από περισσότερα από δέκα χρόνια ένας φίλος οφθαλμίατρος από την Κοζάνη μού ανέφερε ότι ίσως το γλαύκωμα συνδέεται όχι μόνο με αύξηση της ενδοφθάλμιας πίεσης αλλά και με διαταραχές της πήξης του αίματος, όπως είχε διαβάσει σε ένα κύριο άρθρο που είχε δημοσιευθεί τότε στην “American Journal of Ophthalmology”. Διαβάζοντας και ο ίδιος αυτό το άρθρο είδα ότι υπάρχει ένας παράγοντας που σχετίζεται με τα αιμοπετάλια και ο οποίος φαίνεται να σχετίζεται και με το γλαύκωμα. Σκέφτηκα τότε ότι τον ίδιο παράγοντα είχα συναντήσει σε ό,τι αφορούσε το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού και αναρωτήθηκα μήπως το ελικοβακτηρίδιο μπορεί να συνδέεται με την ασθένεια των οφθαλμών μέσω μοριακής μίμησης».
Ολα λοιπόν ξεκίνησαν από μια κουβέντα μεταξύ φίλων και μια αρχικώς αόριστη σκέψη η οποία στην πορεία έλαβε… ρεαλιστική διάσταση μέσω μελετών. Ο κ. Κουντουράς σε συνεργασία με μια μεγάλη ομάδα επιστημόνων (περιλαμβάνει τον γαστρεντερολόγο Χρ. Ζαβό, τον παθολογοανατόμο Ι. Βενιζέλο, τους οφθαλμιάτρους της Οφθαλμολογικής Κλινικής του Ιπποκρατείου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης Ν. Μυλόπουλο και Γ. Σάκκια, τις νευρολόγους Μαρίνα Μποζίκη και Γεωργία Δερετζή, τον ιατρό Ε. Γαβαλά και άλλους εκλεκτούς συνεργάτες, σύμφωνα με τα λόγια του καθηγητή) αποφάσισαν να συλλέξουν ασθενείς ώστε να διερευνήσουν μια πιθανή σχέση μεταξύ Η. pylori και γλαυκώματος.
Η μελέτη
«Συλλέξαμε με πολλές δυσκολίες 41 ασθενείς με γλαύκωμα και ανακαλύψαμε ότι πολλοί από αυτούς, εκτός από ιστορικό γλαυκώματος, είχαν και ιστορικό προβλημάτων στο στομάχι, ακόμη και με συνοδό γαστρορραγία. Περαιτέρω διερεύνηση έδειξε ότι το 89% των ασθενών ήταν θετικό στο ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού» αναφέρει ο καθηγητής. Ετσι προέκυψε η πρώτη συσχέτιση μεταξύ γλαυκώματος - και κυρίως του γλαυκώματος ανοιχτής γωνίας, που αποτελεί την πιο συνήθη μορφή της πάθησης, αντιστοιχώντας στο 90% των περιπτώσεων γλαυκώματος των ενηλίκων - και του Η. pylori, η οποία μάλιστα δημοσιεύθηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό «Ophthalmology» πριν από δέκα έτη.
Θα μπορούσε όμως κάποιος να υποστηρίξει ότι η σύνδεση αυτή ήταν τυχαία. Ετσι οι ειδικοί αποφάσισαν να μπουν ακόμη πιο βαθιά στα «άδυτα» της υπόθεσης για να αποκαλύψουν αν υπάρχει αιτιολογική σχέση. Διερεύνησαν λοιπόν αν η εκρίζωση του ελικοβακτηριδίου θα μπορούσε να βελτιώσει βέβαιες παραμέτρους του γλαυκώματος. «Πραγματοποιήσαμε μελέτη στην ίδια ομάδα ασθενών και είδαμε ότι στη διετία μετά την εκρίζωση του βακτηριδίου υπήρχε βελτίωση σε παραμέτρους όπως είναι η υψηλή ενδοφθάλμια πίεση» λέει ο κ. Κουντουράς.
Στα ίχνη του ενόχου
Το επόμενο βήμα για τους έλληνες ερευνητές ήταν να στραφούν στον «τόπο του εγκλήματος» καθώς, όπως εξηγεί ο καθηγητής, «ήταν σημαντικό να ανακαλύψουμε αν θα ανευρίσκαμε “ίχνη” του Η. pylori εντός του οφθαλμού. Ετσι λάβαμε δείγματα του υδατοειδούς υγρού – πρόκειται για το διαυγές ενδοφθάλμιο υγρό που ρυθμίζει την ενδοφθάλμια πίεση και το οποίο παράγεται στον οπίσθιο θάλαμο του οφθαλμού και διά μέσου της κόρης φθάνει στον πρόσθιο θάλαμο».
Η συγκεκριμένη μελέτη διεξήχθη σε νέα ομάδα 53 ασθενών με γλαύκωμα και δημοσιεύθηκε το 2003 στο επιστημονικό περιοδικό «Graefe’s Archive for Clinical and Experimental Ophthalmology». Τι προέκυψε από αυτήν; «Εντοπίσαμε αυξημένο αριθμό ειδικών έναντι στο Η. pylori αντισωμάτων στο υδατοειδές υγρό» σημειώνει ο κ. Κουντουράς.
Ο Δούρειος Ιππος
50% το ποσοστό του πληθυσμού που μολύνεται κάποια στιγμή στη ζωή του με H. pylori.
3% το ποσοστό του γενικού πληθυσμού που «πλήττεται» από γλαύκωμα.
Μια δεύτερη υπόθεση επικεντρώνεται στη στοματική κοιλότητα, η οποία αποτελεί «ρεζερβουάρ» του βακτηρίου. «Εκτιμάται ότι από τη στοματική κοιλότητα το ελικοβακτηρίδιο εισέρχεται στη ρινική κοιλότητα και στη συνέχεια μέσω των δακρυϊκών πόρων φθάνει στον οφθαλμό» λέει ο κ. Κουντουράς.
Ιδού με ποια «όπλα» το ύπουλο βακτήριο πολεμά την υγεία του οφθαλμού οδηγώντας τελικώς σε γλαύκωμα: «Το Η. pylori ευθύνεται για την παραγωγή της κυτταροκίνης TNF (παράγοντας νέκρωσης όγκων), αλλά και μονοξειδίου του αζώτου, ουσιών που εμπλέκονται στη φλεγμονώδη απόκριση του ανθρώπινου οργανισμού. Η TNF προκαλεί βλάβη του αιματοοφθαλμικού φραγμού, εισέρχεται στον οφθαλμό και προκαλεί, όπως και άλλα αντισώματα, απόπτωση (προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο). Το μονοξείδιο του αζώτου, ένα διαχεόμενο αέριο, το οποίο εισέρχεται στην περιφερική κυκλοφορία, φθάνει ως τον οφθαλμό και προκαλεί και αυτό αποπτωτικό θάνατο. Ποικίλοι παράγοντες, τόσο κυτταροκίνες όσο και άλλες αγγειοδραστικές ουσίες που σχετίζονται με τη δράση του H. pylori στον οργανισμό, φαίνεται ότι ευθύνονται για τον κυτταρικό θάνατο που οδηγεί στο γλαύκωμα» διευκρινίζει ο καθηγητής.
Επ’ αυτοφόρω!
Η έρευνα της ομάδας από τη Θεσσαλονίκη συνεχίζεται και δεν σταματά να αποδίδει καρπούς. Με επιστολή τους που μόλις δημοσιεύθηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό «Clinical Ophthalmology» ο κ. Κουντουράς και ο κ. Ζαβός παρέχουν περαιτέρω στοιχεία σχετικά με ύπαρξη του Η. pylori σε οφθαλμικούς ιστούς. «Διαπιστώσαμε έπειτα από ανάλυση σε δείγματα ιστών που ελήφθησαν από το τμήμα του οφθαλμού μέσω του οποίου γίνεται η αποχέτευση του υδατοειδούς υγρού, καθώς και από την ίριδα 51 ασθενών με γλαύκωμα τελικού σταδίου, την ύπαρξη του βακτηρίου» γράφουν οι ερευνητές. Τα δείγματα ελήφθησαν κατά τη διάρκεια υποβολής των ασθενών σε τραμπεκουλεκτομή - σε επέμβαση, δηλαδή, με στόχο τη διάνοιξη των εξόδων για την αποχέτευση του υδατοειδούς υγρού προκειμένου να μειωθεί η υψηλή ενδοφθάλμια πίεση και να αποφευχθεί η τύφλωση.
Τι σημαίνουν για τους απλούς θνητούς αυτά τα ενδιαφέροντα ευρήματα; Οτι το γλαύκωμα ξεκινά πάντα από το… στομάχι; Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, απαντά ο κ. Κουντουράς. «Δεν μπορούμε να πούμε ότι το Η. pylori είναι ο μοναδικός παράγοντας που οδηγεί σε γλαύκωμα. Αν ήταν όντως ο μοναδικός παράγοντας, τότε το 50% του πληθυσμού που εκτιμάται ότι μολύνεται κάποια στιγμή στη ζωή του με το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού θα έπρεπε να εμφανίζει γλαύκωμα».
Σύμφωνα με τον καθηγητή, όπως δείχνουν όλα τα μέχρι στιγμής ερευνητικά δεδομένα, το συγκεκριμένο βακτήριο αποτελεί έναν από τους παράγοντες που επιδρούν στην εμφάνιση γλαυκώματος, σε συνδυασμό με το γενετικό «προφίλ» του κάθε ατόμου - έχουν ήδη εντοπιστεί από την ελληνική ομάδα τρία διαφορετικά γονίδια, τα Κi-67, p53 και Bcl-2 που υπερεκφράζονται σε ασθενείς με Η. pylori και φαίνεται να εμπλέκονται στην ανάπτυξη της γλαυκωματικής νευροπάθειας -, καθώς και με το ανοσοποιητικό σύστημά του, το οποίο σε κάποιες περιπτώσεις δεν έχει τη σωστή απόκριση.
Το τρικ της μίμησης
Τι εννοούμε όμως όταν μιλούμε για μη σωστή ανοσολογική απόκριση ορισμένων ατόμων; «Το ελικοβακτηρίδιο έχει ορισμένα “συστατικά” στην επιφάνειά του τα οποία «μιμούνται» αντίστοιχα συστατικά του οπτικού νεύρου. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, στο πλαίσιο της κυτταρικής ανοσίας, θα έπρεπε τα “αρμόδια” λεμφοκύτταρα του οργανισμού να αναγνωρίζουν τον αντίπαλο, δηλαδή το μικρόβιο, και να το εξολοθρεύουν. Λόγω όμως αυτής της μοριακής μίμησης, αντί να στραφούν ενάντια στο ελικοβακτηρίδιο, τα λεμφοκύτταρα εξαπολύουν επίθεση στο οπτικό νεύρο και το καταστρέφουν» εξηγεί ο κ. Κουντουράς.
Ρωτήσαμε τον ειδικό αν θα μπορούσαμε να υπολογίσουμε πόσοι ασθενείς διαθέτουν ένα τέτοιο «τριπλό» προφίλ που πιθανώς οδηγεί στο… σκοτάδι. Οπως απάντησε, «εκτιμούμε αυτή τη στιγμή ότι πρόκειται για ένα ποσοστό της τάξεως του 10% επί του συνόλου των ατόμων με γλαύκωμα. Πρόκειται για μεγάλο ποσοστό αν αναλογιστούμε ότι το γλαύκωμα “πλήττει” περίπου το 3% του γενικού πληθυσμού».
Εκρίζωση και θεραπεία
Σύμφωνα με τον κ. Κουντουρά, όλα αυτά τα ευρήματα θα μπορούσαν μια ημέρα να έχουν την εξής εφαρμογή στην κλινική πράξη: «Ενας ασθενής που πάσχει από γλαύκωμα και διαθέτει οικογενειακό ιστορικό έλκους ή άλλων προβλημάτων στο στομάχι θα υποβάλλεται σε εξέταση για ύπαρξη του H. pylori - η εξέταση μπορεί να γίνει μέσω βιοψίας σε πλαίσιο ενδοσκόπησης ή και με ένα απλό τεστ “αναπνοής”. Με μια τριπλή αγωγή που περιλαμβάνει έναν αναστολέα της αντλίας πρωτονίων και δύο αντιβιοτικά και η οποία διαρκεί περίπου δέκα ημέρες πιθανώς θα μπορεί να εμφανίσει βελτίωση στην όρασή του. Το όφελος θα είναι πολύ μεγάλο όχι μόνο για το άτομο αλλά και για τα συστήματα υγείας».
Ο κ. Κουντουράς καταλήγει τονίζοντας ότι δεν πρέπει να… αιθεροβατούμε. «Οφείλουμε να πατάμε γερά στο έδαφος και να προχωρούμε την έρευνα βήμα-βήμα αν θέλουμε κάποια στιγμή να βάλουμε ένα μικρό λιθαράκι προς όφελος των ασθενών». Πάντως, όπως φαίνεται, τα μέχρι στιγμής βήματα είναι σταθερά και «χτίζουν» ένα ολοένα και πιο γερό οικοδόμημα που υπόσχεται να… στεγάσει ένα καλύτερο μέλλον για τους ασθενείς με γλαύκωμα και όχι μόνο. Ενα οικοδόμημα όπου ο μόνος «ανεπιθύμητος» επισκέπτης θα είναι το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού!
ΒΑΡΥ ΠΟΙΝΙΚΟ ΜΗΤΡΩΟ
Μικρό βακτήριο, μεγάλος εχθρός
Μοιάζει με φουρτουνιασμένη θάλασσα, αλλά είναι οφθαλμικός ιστός ασθενών με προχωρημένο γλαύκωμα, στον οποίον υπάρχει παρουσία του H. pylori
Το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού (H. pylori) είναι ένα μικρό βακτήριο ελικοειδούς σχήματος που αποτελεί σε κάποιες περιπτώσεις μεγάλο «εχθρό» του ανθρώπινου οργανισμού. Απομονώθηκε για πρώτη φορά το 1982 από τους αυστραλούς επιστήμονες Μπάρι Μάρσαλ και Ρόμπιν Γουόρεν σε δείγματα ιστού του στομάχου ασθενών που έπασχαν από χρόνια γαστρίτιδα ή πεπτικό έλκος. Η ανακάλυψη αυτή χάρισε στους δύο Αυστραλούς το Νομπέλ Ιατρικής το 2005.
Το H. pylori μεταδίδεται μέσω της στοματοεντερικής οδού - από μολυσμένο φαγητό, ακόμη και μέσω του φιλιού. Αποτελεί τη συχνότερη αιτία πρόκλησης έλκους του στομάχου και του δωδεκαδάκτυλου (πρόκειται για το τμήμα του πεπτικού σωλήνα που αποτελεί συνέχεια του στομαχιού μετά τον πυλωρό) - υπολογίζεται ότι ευθύνεται για εννέα στις δέκα περιπτώσεις έλκους στο δωδεκαδάκτυλο, καθώς και για το 80% των περιπτώσεων έλκους του στομάχου. Θεωρείται επίσης κύριος «ένοχος» για πρόκληση γαστρίτιδας, ενώ μελέτες δείχνουν ότι εξαπλασιάζει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του στομάχου.
Η μόλυνση με το συγκεκριμένο βακτήριο είναι πολύ συχνή - εκτιμάται ότι το 50% του πληθυσμού άνω των 50 ετών «φιλοξενεί» το H. pylori στον οργανισμό του. Ωστόσο στις περισσότερες περιπτώσεις οι φορείς του βακτηρίου είναι ασυμπτωματικοί - υπολογίζεται ότι μόνο 2%-10% των ασθενών με χρόνια λοίμωξη του βλεννογόνου του στομάχου από ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού αναπτύσσει πεπτικό έλκος. Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτό εξαρτάται από το «προφίλ» του κάθε οργανισμού αλλά και από τη λοιμοτοξικότητα του στελέχους που έχει «χτυπήσει» το άτομο.
ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΡΙΖΩΣΗ
Για Αλτσχάιμερ, Πάρκινσον, σκλήρυνση κατά πλάκας
Ο καθηγητής Παθολογίας-Γαστρεντερολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννης Κουντουράς;.Aν κάποιος αναλογιστεί ότι το γλαύκωμα αποκαλείται «νόσος Αλτσχάιμερ των οφθαλμών», δεν μπορεί παρά να σκεφτεί ότι η σύνδεση που ανακάλυψε ο κ. Κουντουράς και η ομάδα του μεταξύ γλαυκώματος και ελικοβακτηριδίου του πυλωρού θα ήταν δυνατόν να αφορά και άλλες νόσους που έχουν να κάνουν με εκφύλιση του νευρικού συστήματος. «Διαφορετικές ομάδες, μεταξύ των οποίων και η δική μας, μελετούν την πιθανή σχέση του H. pylori και με άλλες νευροεκφυλιστικές νόσους. Εμείς ασχολούμαστε με τη σύνδεση του βακτηρίου με τη νόσο Αλτσχάιμερ και την πολλαπλή σκλήρυνση, ενώ στο εξωτερικό διεξάγονται μελέτες και για τη νόσο του Πάρκινσον - έχει μάλιστα φανεί ότι η εκρίζωση του βακτηρίου προσφέρει βελτίωση στη νόσο Πάρκινσον», αναφέρει ο καθηγητής.
Μελέτη που διενήργησε η ομάδα του κ. Κουντουρά από τη Γαστρεντερολογική Κλινική του Ιπποκρατείου σε συνεργασία με τη Γ’ Νευρολογική Κλινική του ΑΠΘ έδειξε ότι ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ έχουν υψηλό ποσοστό ενεργού λοίμωξης από το ελικοβακτηρίδιο στο στομάχι, καθώς και ότι η εκρίζωση του βακτηρίου ενδεχομένως να μεταβάλλει τη φυσική πορεία της νόσου. Στο πλαίσιο της έρευνας μελετήθηκαν 65 ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ, εκ των οποίων το 88% είχε ενεργή λοίμωξη από το ελικοβακτηρίδιο. Μετά την εκρίζωση του ελικοβακτηριδίου οι ασθενείς άρχισαν να επικοινωνούν καλύτερα με το περιβάλλον, ενώ εμφάνισαν και βελτίωση στην αυτοεξυπηρέτησή τους. Οπως λέει ο κ. Κουντουράς, «μετά τη διάγνωση με Αλτσχάιμερ ο μέσος χρόνος ζωής των ασθενών είναι περίπου τρία χρόνια. Με την εκρίζωση αυξήσαμε την επιβίωση στην πενταετία κατά μέσον όρο. Φαίνεται λοιπόν ότι η εκρίζωση του βακτηρίου έχει επίδραση και στη φυσική πορεία της νόσου».
Οσον αφορά την πολλαπλή σκλήρυνση (ή αλλιώς σκλήρυνση κατά πλάκας), κάποιες πρώτες μελέτες από τη Γαστρεντερολογική Κλινική του Ιπποκρατείου σε συνεργασία με τη Νευρολογική Κλινική του Νοσοκομείου Παπαγεωργίου δείχνουν ύπαρξη του ελικοβακτηριδίου σε πολλούς ασθενείς. «Το επόμενο βήμα είναι να δούμε κατά πόσον η εκρίζωση του Η. pylori θα μπορούσε να επιδράσει στην εξέλιξη της ασθένειας» υπογραμμίζει ο ειδικός.http://www.tovima.gr
